İçeriğe atla

Şimdiki zaman

Aynı adlı film için Şimdiki Zaman sayfasına gidiniz.
Türkçede şimdiki zaman kipinin birincil kullanımını sembolize eden bir grafik. Mavi hat eylemin başladığı noktayı, dalgalı kırmızı çizgi eylemin bir süredir devam etmekte olduğunu ve cümle kurulduğu anda (şimdi noktasında) henüz tamamlanmamış olduğunu belirtir.

Şimdiki zaman, Türkçe dilbilgisinde şu an yaşanan veya süreklilik arzeden bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısı. -yor ya da -mekte eki ile bir haber kipi olan şimdiki zaman kipi oluşturulur.[1]

-yor eki

Türkçede şimdiki zamanlı bir tümce kurabilmek için eylem kökünün sonuna “-yor” eki getirilir. Türkiye Türkçesinde şimdiki zaman ekinin (-yor) kullanımlarında damak uyumuyla birlikte dudak uyumu bozulur.[2] Geniş Türkçe coğrafyası içinde yalnızca Türkiye Türkçesinde bulunan bu ek, tarihî nedenlerden ötürü tek şekillidir (-yor):

  • geliyor, bakıyor, düşüyor, soruyor vb.

Bu ek Eski Türkçedeki "yörü-" eyleminden gelir. Örneğin "geliyorum" demek için Eski Türkçede "kel yörür men" denirdi. Burada "kel-", "gel-" anlamında "men" ise "ben" anlamındadır. Zaman için çok kullanılan bu yapı Türkçenin sondan eklemeli olması nedeniyle ekleşmiştir. Ancak her zaman "-yor" biçiminde kalır (ses uyumlarına uyacak şekilde değişiklik göstermez).

Kullanımı

-yor ekinin Türkçede üç temel kullanımı vardır. Birincil kullanımı bir süre önce başlamış ve "şu anda gerçekleşen" eylemler için kullanımıdır:

  • Kardeşim içeride uyuyor.
  • Çocuklar sabahtan beri bahçede oynuyorlar.

Yükleme geniş zaman anlamı katar. Kesintilere uğramakla birlikte anlam olarak "sürekli" eylemler için kullanılır:

  • Bir bankada güvenlik görevlisi olarak çalışıyorum.
  • Her gün akşam yemeğini saat altı civarında yiyoruz.

Yükleme gelecek zaman anlamı katar. Bu kullanımda eylemin "şu an" gerçekleşip gerçekleşmediğine bakılmaz:

  • Önümüzdeki hafta sonu bizim takımın maçına geliyor musun?
  • Yarın İstanbul'a gidiyorum.

NOT: Bu yapı genellikle gayrıresmî konuşmalarda kullanılır.

“-yor” eki, ünsüzle biten fiillere eklendiğine ek ile eylem arasına, büyük ve küçük ünlü uyumuna uyacak şekilde dar ünlülerden bir yardımcı ses alır:

  • gel-i-yor, dur-u-yor, gör-ü-yor, al-ı-yor vb.

Ünlü ile biten eylemlerde, yardımcı sese gerek kalmaz. Bu durumda geniş ünlü daralır.

  • de-yor > di-yor, başla-yor > başlı-yor vb.

Bu ünlü daralması olumsuzluk eki -me için de geçerlidir:

  • gel-mi-yor, dur-mu-yor, gör-mü-yor, al-mı-yor vb.

Örnek tablo

Kişi git- gel- ara-
1. Tekil Kişi (Ben) gid-i-yor-um gel-i-yor-um arı-yor-um
2. Tekil Kişi (Sen) gid-iyor-sun gel-i-yor-sun arı-yor-sun
3. Tekil Kişi (O) gid-iyorgel-i-yorarı-yor
1. Çoğul Kişi (Biz) gid-iyor-uz gel-i-yor-uz arı-yor-uz
2. Çoğul Kişi (Siz) gid-iyor-sunuz gel-i-yor-sunuz arı-yor-sunuz
3. Çoğul Kişi (Onlar) gid-iyor-lar gel-i-yor-lar arı-yor-lar

-mekte ve -makta ekleri

Türkçede -mekte -makta ekleri de tümceye şimdiki zaman anlamını kazandırır:

  • Ders çalışmaktayım.
  • Seni düşünmekteyim.

Bu ek aynı zamanda fıkra ve hikâye anlatırken geniş zaman ve bazen de geçmiş zaman anlamında kullanılır:

  • Sıcak bir yaz günüdür. Çocuklar pilajda oynamaktadırlar. Birden gökyüzünde ışıltılar saçan, kocaman bir uzay gemisi belirir.

Bu ek, -yor ekinden farklı olarak, gelecek zaman anlamında kullanılmaz.

Örnek tablo

Kişi git- gel- ara-
1. Tekil Kişi (Ben) git-mekte-y-im gel-mekte-y-im ara-makta-y-ım
2. Tekil Kişi (Sen) git-mekte-sin gel-mekte-sin ara-makta-sın
3. Tekil Kişi (O) git-mekte-(dir) gel-mekte-(dir) ara-makta-(dır)
1. Çoğul Kişi (Biz) git-mekte-y-iz gel-mekte-y-iz ara-makta-y-ız
2. Çoğul Kişi (Siz) git-mekte-siniz gel-mekte-siniz ara-makta-sınız
3. Çoğul Kişi (Onlar) git-mekte-(dir)-ler gel-mekte-(dir)-ler ara-makta-(dır)-lar

NOT: Parantez içindeki -dir ve -dır eklerinin kullanımı zorunlu değildir.

Olumsuz hâli

Şimdiki zaman kipinin olumsuz hâli şimdiki zaman eklerinden önce olumsuzluk eki -me'nin eklenmesi ile oluşturulur. -yor ekinden önce gelen -me/-ma ekleri -mi, -mü, -mı veya -mu'ya dönüşür.

  • Sizi pek iyi duymuyorum.

Var-yok kelimelerinin ek-fiil çekimi

Kişi olumlu olumlu-soru olumsuz olumsuz-soru
1. Tekil Kişi (Ben) var-ımvar mıyım? yok-umyok muyum?
2. Tekil Kişi (Sen) var-sınvar mısın? yok-sunyok musun?
3. Tekil Kişi (O) var var mı? yok yok mu?
1. Çoğul Kişi (Biz) var-ızvar mıyız? yok-uzyok muyuz?
2. Çoğul Kişi (Siz) var-sınızvar mısınız? yok-sunuzyok musunuz?
3. Çoğul Kişi (Onlar) var-larvar mı? yok-turyok mu?

Kaynakça

  1. ^ Prof Dr. Muharrem Ergin. Üniversiteler için Türk Dili. sf 299. Bayrak Yayınevi. İstanbul. 2009.
  2. ^ Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi


İlgili Araştırma Makaleleri

Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıptır. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.

Birleşik zamanlı fiiller, Türkçede herhangi bir haber ya da dilek kipine "-di", "-miş" veya "-se" ek-fiilleri eklenerek oluşturulan fiiller.

Türkçedeki değil de, genel anlamda fiil anlamına bakmak istiyorsanız, fiil sayfasını ziyaret ediniz.

Birleşik fiiller ya da bileşik fiiller, bir eylemi karşılamak üzere birden fazla sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşturulmuş fiiller (eylemler). Bazı birleşik fiiller bir arada, bazıları iki ayrı sözcük halinde yazılır.

Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki ses uyumundan biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.

Küçük ünlü uyumu ya da düzlük-yuvarlaklık kuralı, Türkçedeki ses uyumlarından biri. Öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.

Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.

Ek-fiil, ek-eylem veya cevher fiil, Türkçede isimlerin sonuna eklenerek onları yüklem haline getiren bir ektir. Bu ek Eski Türkçe "ér- : olgunlaşmak, yetişmek, tamam olmak" fiilinden evrilip zaman içinde "i-mek" haline gelmiş ve zamanla kökünün de erimesiyle bugün sadece “şu veya bu durumda bulunmak” manalarını cümleye katan (i)-di, (i)-miş, (i)-se ve (i)-dir halleri kalmıştır. Diğer dillerden muadil olarak İngilizce "to be",Latince "esse" fiilleri örnek verilebilir.

Haber kipi veya bildirme kipi, Türkçede fiillerin zaman eklerinden birini taşıyan, yani zaman anlamı taşıyan hallerinden her biri. Türkçede beş haber kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.

Öğrenilen geçmiş zaman, Türkçede fiil sonuna "-miş" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca rivayet geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve miş'li geçmiş zaman olarak da bilinir. Standart bir olumlu basit cümle kuruluşu şu şekildedir:

<span class="mw-page-title-main">Bilinen geçmiş zaman</span> haber kipi

Bilinen geçmiş zaman ya da -di'li geçmiş zaman; Türkçede fiil sonuna "-di" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca görülen geçmiş zaman ve hikâye geçmiş zaman olarak da bilinir. -di eki; -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu veya -tü şekillerinden birini alabilir. -di ekinden sonra -varsa- ilgili şahıs eki gelir.

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Geniş zaman</span> Türkçede bulunan haber kipi

Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.

Bildirme eki veya bildirme koşacı, Türkçede yükleme kesinlik, belirsizlik, ihtimal gibi anlamlar katan -dir eki. Türkçedeki dört ek-fiilden biridir. Eklendiği kelimedeki ses kurallarına uyarak -dır, -dur, -dür, -tir, -tır, -tur ve -tür hâllerine dönüşebilir:

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Ünlü daralması, Türkçede geniş ünlülerin dar ünlülere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u veya ü ünlülerinden birine dönüşür:

Olumsuzluk eki, bir cümlenin olumsuz anlam kazanmasını sağlayan ek; yapım eki. Türkçede olumsuzluk eki -me'dir. Bu ek, kendinden önceki hecede kalın bir ünlü varsa -ma'ya dönüşür:

İsim-fiil, mastar veya eylemlik, fiillerin cümlede isim görevinde kullanılan hâli. Türkçedeki üç fiilimsi grubundan biridir. Fiil kök veya gövdelerine -me, -mek veya -iş mastar eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu eklerde ses uyumlarına göre gerekli değişiklikler yapılır.

Duyulan geçmiş zamanın rivâyeti, öğrenilen geçmiş zamanın rivâyeti veya -miş'li geçmiş zamanın rivâyeti, Türkçede birleşik zamanlı bir fiil çekimidir. Bir fiilin sonuna -mış ya da -miş ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ve yinelenmesi ile oluşturulur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.