İçeriğe atla

Şelale

Yosemite Şelaleleri, Kaliforniya, ABD

Şelale, çavlan ya da çağlayan, akarsu yatağının, dike yakın bir biçimde âniden düştüğü, suların yüksekten dökülerek aktığı kısmına şelale denir. Çağlayan terimi daha çok küçük akarsuyun yüksek olmayan yerden dökülmesiyle oluşur, küçük şelale de denilir. Bazı kaynaklar su miktarı ve yüksekliğe bakmadan çağlayanı şelale ile eş anlamlı kullanmaktadır. Su miktarı fazla olması durumunda şelale veya çavlan denilir.[1]

Şelale türleri

Şelaleler yatak biçimleri ve düşme şekillerine göre Plumb'a göre 8 tür oluşturur. The World Waterfalls Database bunlara dört tür daha eklemiştir.[1]

  • Dalma (Plunge): Suyun dikey olarak düştüğü, ana kaya ile su kütlesinin temasının kesildiği şelalelerdir. Direkt zemine düştüklerinden genellikle dev kazanı oluştururlar.
  • At kuyruğu (Horsetail): Akarsu şelaleden dik veya dike yakın akmasına rağmen kaya yüzeyi ile teması kesilmez.
  • Yelpaze (Fan): Yüksekten düşen suyun yanlara dağılımın fazla olduğu, at kuyruğu görünümünün ortaya çıktığı şelale türüdür.
  • Blok (Block): Akarsuyun geniş bir eğim kırıklığından, kırık alanın tamamını kullanarak akması durumudur.
  • Katmanlı (Tiered): belli bir açıdan bakıldığında fark edilen, suyun en az iki basamaktan aktığı şelalelerdir.
  • Kokteyl (Punchbowl): Dar vadiden gelip, dev kazanı veya havuza düşen şelale tipidir.
  • Dilimli (Segmented) şelale: En az iki kanaldan akarak dökülen şelalelerdir.
  • Kaskat (Cascade): Genişliği küçük olmasına rağmen yüksekten dökülen şelaledir. Sular dik kayalıktan zemine düşer.
  • Katarakt (Cataract): Düşüş yüksekliği az, genişliği fazla olan şelaledir. Türkçe karşılığı sudüştü, suindi, suuçtu'dur. Manavgat Şelalesi örnektir.
  • İkiz (Paralel/Twin): Kırık alanından tek seferde, sürekli iki ayrı koldan, paralel düşen sulardır.
  • Oluklu (Slot): Anahtar deliği benzeri uzun ve dar yiv-setten gelen, düşme alanı hariç kaya ile temasta olan, düşme yamacı boyunca büklümler yapan şelaledir.
  • Tül şekilli (Veil): Eğimli dağ yamacı boyunca ince su tabakası oluşturan, yüzey şekillerine uyarak yatağı ile teması kesmeyen, yamaç aşağı gelin duvağı gibi inen şelaledir.

Dünya'nın en yüksek şelaleleri

Şelale adıBulunduğu ülkeYüksekliği
Angel ŞelalesiVenezuela979 m
Tugela ŞelâlesiGüney Afrika Cumhuriyeti948 m
Mtarazi ŞelâlesiZimbabve762 m
Yosemite ŞelaleleriABD739 m
Sutherland ŞelâlesiYeni Zelanda580 m
Gavarnie ŞelâlesiFransa422 m
Serio Şelâlesiİtalya315 m
Reichenbach Şelâlesiİsviçre190 m
Niagara ŞelaleleriKanada-ABD51 m
Iguazú Şelalesi (Arjantin)

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b ATAYETER, Prof. Dr. Yıldırım; YAYLA, Onur; TOZKOPARAN, Uğur (2019). "GÜMÜŞHANE TEKKE (ÇORÇOL) ŞELALESİ VE TURİZM POTANSİYELİ". Doğu Coğrafya Dergisi. 11 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2019. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Şelale ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Yahyalı</span> İlçe, Kayseri, Türkiye

Yahyalı, İç Anadolu Bölgesi'nde Kayseri iline bağlı ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Akarsu</span>

Akarsu, yeryüzünde ya da yer altında belirli bir yatak içinde, eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sudur. Çoğunlukla tatlı sudan oluşan akarsular, tatlı su gölleriyle birlikte insanlığın temel su ihtiyacını karşılamak için kullanılırlar. Bunun yanında gıda, enerji ve turizm sektörleri tarafından da kullanılırlar.

<span class="mw-page-title-main">Kaynak (coğrafya)</span> su kaynağı

Kaynak veya pınar, mağara ve yeraltı dehlizlerinde biriken suların hidrostatik basınç altında yüzeye çıktıkları alanlardır. Farklı bölgelerde göze, bulak, eşme veya memba olarak da bilinir. Topoğrafya yüzeyinin, yeraltı su yatağını kestiği nokta veya çizgi boyunca oluşur.

<span class="mw-page-title-main">Manavgat Nehri</span>

Manavgat, antik adıyla Melas, Toroslar'da doğarak Antalya'da Akdeniz'e dökülen nehir. Uzunluğu 93 km'dir. Batı Toros sıradağları arasından doğan kolların birleşmesiyle oluşur. Güney batıya yönelerek dar ve dik yamaçlı kanyonlar arasından geçer, ünlü Manavgat Şelalesi'ni meydana getirir ve Manavgat ilçe merkezinin doğusunda alüvyal bir kıyı ovasından denize dökülür.

<span class="mw-page-title-main">Suuçtu Şelalesi</span> Bursada şelale

Suuçtu Şelalesi, Türkiye'nin Bursa ilinin Mustafakemalpaşa ilçesine 18 km uzaklıkta bulunan ve ilçenin içme suyu ihtiyacını karşılayan, 38 metre yükseklikteki felezlerden dökülen şelale.

<span class="mw-page-title-main">Baraj</span> sulama ve elektrik üretimi amacıyla su biriktirmek için akarsu üzerine yapılan set

Baraj, eski zamanlardan beri insanlığın su ihtiyacını karşılamak ve tarımsal alanların sulanması amacıyla inşa edilen su yapılarıdır. Günümüzün modern barajları stratejik öneme sahiplerdir. Çünkü;

<span class="mw-page-title-main">Vadi</span> coğrafyada tepeler arasındaki alçak alan

Vadi ya da koyak, akarsuyun içinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru sürekli inişi bulunan ve birkaç kilometre ile binlerce kilometre arasında olabilen coğrafi alandır. Kısaca vadi, iki dağın arasında zamanla oluşan çukurluktur. Vadiler, akarsuların yaptığı aşınmayla yanlamasına, derinlemesine gelişir. Genellikle dağ ya da tepelerle çevrelenirler.

Osmaniye ilinin Düziçi ilçesi Düldül Dağı eteklerinden doğup Aslantaş Barajı ve böylece Ceyhan Nehri'ne dökülen bir çaydır. Sabun Çayı, Düziçi Ovasının büyük bir bölümünü sulamaktadır. Oldukça temiz olan bu suda balık bulunmakta ve çevresinde bol miktarda piknik yapılmaktadır. Su çok temiz kaynaklardan beslenmekte ve Düziçi Ovasının büyük bir bölümünü sulamaktadır. Ama bu sulama yetersiz kalmakta Üreticiler ürünlerini zamanında ve yeterince sulayamadıkları için ekili dikili alanlar her geçen yıl biraz daha azalmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Ren Şelalesi</span>

Ren Şelalesi, İsviçre'nin Schaffhausen kantonunda yer alan Avrupa'nın en büyük şelalesidir. 150 metre genişliğinde ve 23 metre yüksekliğindeki şelale Ren, Rhone ve İnn nehirlerini besler. Schaffhausen şehir merkezine 4 km. mesafede bulunan şelale aynı zamanda turistlerin yoğun ilgisini çeker.

Şelale, bir nehir veya çay yatağının dike yakın bir biçimde âniden düşmesi, akarsuyun yüksekten dökülerek akmasıdır. Akarsu daha küçük ve döküldüğü yükseklik daha az ise bu coğrafi oluşum çağlayan adını alır. Suyun döküldüğü yerde genellikle geniş ve derin çukurlar oluşur. Çukurların derinliği suyun düşme yüksekliğine ve miktarına bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Dış kuvvetler</span>

Dış kuvvetler; akarsular, rüzgârlar, yer altı suları, buzullar, dalgalar ve akıntılar gibi çeşitli etmenlerin Dünya'yı şekillendirmesidir. Bu etmenler atmosfer kökenli olup enerjilerini güneşten alırlar. Dış kuvvetler, iç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yüksek yerleri aşındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışır. Dünyanın şekillenmesinde iç ve dış kuvvetler değişim halindedir, bu değişim uzun bir zaman aralığını kapsadığından insanlar tarafından gözlenme şansı yoktur.

<span class="mw-page-title-main">Maral Şelalesi</span> Artvinde şelale

Maral Şelalesi, Artvin ili, Borçka ilçesinde Karçal Dağları'nda Maral Deresi üzerindeki şelale. Şelale tek bir eğim kırıklığından, 63 m yüksekten düşer. Şelale adını, eski adı Mindieti olan Maralköy'den alır. Günümüzde Camili Biyosfer Rezervi alanında bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Günpınar Şelalesi</span> Malatyada şelale

Günpınar Şelalesi Malatya ili Darende ilçesi sınırlarında, Tohma Çayı'nın kolu Şuhul Deresi üzerindeki şelaledir.

<span class="mw-page-title-main">Sızır Şelalesi</span>

Sızır Şelalesi, Sivas ili, Gemerek ilçesi, Sızır beldesinde bulunan şelale. Kızılırmak'ın kollarından olan Göksu üzerinde bulunur. Sızır'ın 700 m kadar güneyinde, çevresi yeşillik bir alanda bulunur. Yöre halkı tarafından rekreasyon amaçlı olarak kullanılır. Sızır Şelalesinde aile çay bahçesi ve restoran bulunmakta ve belediye tarafından Galip Ulutaş mesire alanı açılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Muradiye Şelalesi</span> Şelale

Adını Bağdat seferine çıkan Sultan IV. Murat'tan alır. Şelalenin yüksekliği 18 m'dir. Sadece şelalenin güzelliğinden değil, çevresinde oluşan bitki örtüsü ile de ilgi çeker. Muradiye ilçe merkezinin 8 km kadar kuzeyinde bulunur. Çaldıran Ovasında birleşen sulardan oluşan Bendimahi Çayı dar ve derin Gönderme Boğazı içinden akarak Muradiye ovasına ulaşır. Gönderme Boğazı genç volkanik kayaçlar üzerinde oluşmuştur. Boğaz vadi içerisinde Bendbaşı mevkiinde çağlayan oluşur.

<span class="mw-page-title-main">Tomara Şelalesi</span>

Tomara Şelalesi, Gümüşhane ili, Şiran ilçesi sınırlarında bulunan şelaledir. Kelkit Çayının kolu olan Tomara Çayının vadisinde yer alır. Adını çevrede yetişen tek yıllık Tomara (kaldirik) bitkisinden alır.

<span class="mw-page-title-main">Dev kazanı</span>

Dev kazanı, içinde çakıltaşları olan bir akarsunun, şelaleden düştüğü alanlarda, oluşturduğu derin oyuk. Su yüksekten döküldüğünde yaptığı burgaç hareketiyle çakıl taşı ve kumların hareketlendirir ve üzerinde bulunduğu kayayı zamanla aşındırır.

<span class="mw-page-title-main">Kum barı</span>

Kum barı, dışbükey kıyı boyunca bir akarsu kıvrımının iç kıvrımındaki alüvyon birikintinin birikmesi olarak adlandırılır. Kum barları, dolambaçlı ve kıvrımlı nehirlerde bol miktarda bulunur. Hilal şeklini alırlar ve akarsu akışın kıvrımlarının içinde bulunurlar. Kum barı, nehir adalarından daha küçük olmasına rağmen, oluşum ve bileşim bakımından nehir adalarına çok benzer.

<span class="mw-page-title-main">Güney Şelalesi</span> Denizlinin Güney ilçesinde bir şelale

Güney Şelalesi, Denizli ilinin, Güney ilçesinin, Cindere Köyü sınırlarında bulunmaktadır. Güney merkezden 4 km uzaklıkta akan Büyük Menderes nehrinin yakınındadır. Şelale, 13 Mayıs 2013 tarihinde gerçekleşen Kaya ve toprak kayması sonucu yıkılmıştır. Denizli'ye 70 km uzaklıkta bulunan Güney şelalesi, birinci derece sit alanı olarak tescillenmiştir. Güney merkezden 3 km uzakta bulunan Cindere dağının yamaçlarından oluşan sulardan meydana gelir. Menderes'e 20 metre yukarıdan dökülen şelalenin suyu kireçli olduğu bilinir. Kireçli suyun oluşturduğu yataklar kalker basamaklar meydana getirmiştir. Şelale'nin yıkılmadan önce sarkıt dikitleri gözlemlenen damlataş mağarası bulunuyordu. Bu mağarada ayrıca, yüzülebilecek seviyede bir de göl yer alıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Kara su şelalesi</span>

Karasu Şelalesi, Osmaniye ili, Düziçi ilçesinde Amanos Dağları)'nın en kuzeyinde bulunan Düldül Dağı eteklerinden doğan Sabun Çayı üzerindeki şelaledir. Şelale tek bir eğim kırıklığından, 10 m yüksekten düşer. Şelale adını, eski adı, mevcut akar su zeminin siyaha yakın yeşil yosun örtüsünden kaynaklanan akarsuyun renginden alır.