Şefika Gaspıralı

Şefika Gaspıralı
Şefiqa Gasprinskaya Шефика Исмаиловна Гаспринская
1901 yılında Şefika Gaspıralı
Doğum	21 Kasım 1886(1886-11-21) Bahçesaray Kırım Tavrida Guberniyası Rus İmparatorluğu
Ölüm	31 Ağustos 1975 (88 yaşında) İstanbul Türkiye
Defin yeri	Zincirlikuyu Mezarlığı
Milliyet	Kırım Tatarı
Vatandaşlık	Rus İmparatorluğu, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Türkiye
Eğitim	Usûl-ü Cedit Mektebi
Mezun olduğu okul(lar)	Siyasetçi, gazeteci, yayımcı, editör, eğitimci
Tanınma nedeni	Alem-i Nisvan dergisinin yayıncısı ve baş editörü
Din	İslam
Evlilik	Nesib Bey Yusufbeyli
Çocuk(lar)	Niyazi ve Zehra
Ebeveyn(ler)	Babası İsmail Gaspıralı, annesi Zühre Akçura (Gaspıralı)
Aile	Kardeşleri Rıfat, Cevdet Mansur, Nigar

Şefika Gaspıralı (Kırım Tatarca: Şefiqa Gasprinskaya; Rusça: Шефика Исмаиловна Гаспринская; 1886 Bahçesaray, Kırım, Tavrida Guberniyası, Rus İmparatorluğu - 1975 İstanbul, Türkiye), 20. yüzyıl başlarındaki Rusya'da Türk kadın kültürel ve siyasi uyanışın önderlerinden olan düşünür, yayıncı, eğitimci, politikacı ve reformcu İsmail Gaspıralı'nın kızı ve en önemli yardımcısı olup, Rusya'daki Türk Kadın Hareketi'nin öncülerinden, ilk kadın dergisi Alem-i Nisvan'ın (Kadınlar Dünyası) baş editörü ve yayıncısıdır. Kırım Türk Cumhuriyeti'nde Kurultay (Parlamento) Başkanlık divanı üyesi ve iki dönem milletvekili olmuştur. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin başbakanlarından Nesib Bey Yusufbeyli'nin eşidir. Anaokulu eğitmenliği de yapmıştır.^[1][2]

Şefika Gaspıralı, (14 Ekim veya) 21 Kasım 1886 tarihinde Kırım'ın Bahçesaray şehrinde doğmuştur. Annesi Akçura sülalesinden Zühre Gaspıralı'dır. İsmail ve Zühre Gaspıralı'nın sekiz çocuğu olmuştur: Refat, Şefika, Behiye, Leyla, Danyal, Nigar, Mansur ve Haydar. Şefika Gaspıralı okuma-yazmayı babasından öğrenmiş; daha sonra eğitimine babasının Kırım'daki Usûl-ü Cedit Mektebi'nde devam etmiştir. Babası Gaspıralı İsmail, kardeşleri arasında onu özel olarak seçip yetiştirmiş, eğitimine özel bir önem vermis, sınırsız bir sevgiyle yetiştirmiştir.^[2]

17 yaşında annesinin ölümüyle öksüz kaldıktan sonra, evin sorumluluğunu üstlenen Şefika Gaspıralı, bir yandan da Tercüman gazetesinin yayınlarının yönetimi, yazışmaların ve Rusçadan çevirilerin yapılması, posta ve dağıtım işleri konularında babasının en önemli yardımcısı olmuştur. Şefika Hanım ilk yazısını 1903'te Tercüman'da yazmıştır. Bu sıralarda babasını sıkça ziyaret eden gençlerden Genceli Nesib Bey Yusufbeyli ile tanışmıştır. Nesib Bey Yusufbeyli ile siyasi konularda başlayan mektuplaşmalarının duygusal yakınlaşmaya dönüşmesiyle 1906 yılında evlenmişlerdir. Daha sonraları Gaspıralı İsmail Bey Rusya'da kadınların düşük toplumsal statülerini iyileştirme, kadının eğitimi ve çalışması gibi konularda Tercüman'ı yetersiz görerek 1906'da Alem-i Nisvan'ı (Kadınlar Alemi) çıkarmıştır. Bu derginin başına da Şefika Gaspıralı'yı getirmiştir. Alem-i Nisvan'da Türk kadınını bilgilendirecek, yönlendirecek, teşvik edecek, örgütleyecek yazılar yayınlanmıştır. Türk ve İslam dünyasındaki kadınlar ve kadın hareketleri hususunda da ayrıntılı bilgiler verilmiştir.^[2]

Şefika Gaspıralı'nın 1908'de Zehra, bir yıl sonra da Niyazi adlı çocukları dünyaya gelir. Bu dönemde Şefika Hanım, eşi Nesip Bey ve ağabeyi Rıfat Bey ile birlikte Tercüman'ın tüm yükünü üstlenmektedirler.

Alem-i Nisvan dergisinin kapanmasından sonra Şefika Gaspıralı, eşi Nesib Yusufbeyli ile birlikte 1912 yılında Azerbaycan'ın Gence şehrine yerleşirler. Şefika Hanım 1912'nin sonunda Tercüman'la ilgilenecek kimse bulunamadığı için Bahçesaray'a geri döner. Gaspıralı İsmail Bey, 11 Eylül 1914'te vefat eder.

Rusya sınırları içindeki Türk kadınları toplumsal, siyasal, kültürel ve ekonomik hayattan dışlanmış, ihmal edilmiş, eğitimden mahrum bırakılmışlardı. Bu olumsuz koşullar altında bir kadın hareketini başlatacak öncülerden biri Şefika Gaspıralı olmuştur. Şefika Gaspıralı pek fazla kimsenin önemsemediği Türk kadınının uyanışı için tüm ömrü boyunca okulları, örgütleri ve siyasal katılım çabalarıyla mücadele vermiştir.^[2]

Şefika Gaspıralı, Alem-i Nisvan dergisindeki Baş Editörlük görevi dönemindeki tanınırlığıyla daha sonra 1917 yılında kısa ömürlü Kırım Halk Cumhuriyeti'nin I. Kırım Kurultayı'nın ilk milletvekillerinden biri oldu.^[3][4] Moskova'da toplanan Tüm Rusya Müslümanları Kurultayı'na da (Kırım delegasyonu içinde) katılmıştır.

Şefika Gaspıralı Türk kadınının her bakımdan erkek egemen bir yönetim ve toplum anlayışında hukuki açıdan, toplumsal ve kültürel açıdan eşit olmasını amaçlamıştır. Kırım, Türk kadınlarının sosyo-kültürel ve siyasi açılardan gelişimi için, diğer bölgelere göre iki avantaja sahipti: Birincisi, Gaspıralı İsmail Bey'in başlattığı yenileşme ve çağdaşlaşma akımının doğduğu yerdi. İkincisi, Kafkasya ve Türkistan'a kıyasla Kırımlı kadınlar, çokeşlilik, tesettür gibi konulardan daha az muzdariptiler. Ama buna rağmen, 1917 İhtilali başladığında, birleştirici bir kadın liderin yokluğu yüzünden, Yalta'daki Taze Hayat Cemiyeti'nin dışında başka bir kadın kuruluşu bulunmamaktaydı. Kadınların sosyal ve politik yaşama tam ve eşit katılmalarına karşı olan, kadimcilere karşı Gaspıralı İsmail Bey'in çabaları yavaş da olsa sonuç veriyordu ancak, toplumun da desteğini alarak gerçek anlamda bir başarı sağlayabilmek için "kadınların örgütlenmeleri" yolunda kitleleri etkileyebilecek bir kadın lidere, hatta liderlere ihtiyaç vardı.^[2]

Kadın komitelerinin merkezi teşkilatında aydın hanımlar, öğretmenler çalışıyorlardı. Bunların başında Şefika Gaspıralı bulunuyordu. Temaslarda bulunarak kadınların faaliyetlerini arttırmaya teşvik çalışıyordu. Şefika Hanım'ın yanında, özellikle İlhamiye Toktar, Ayşe İshak ve Hatice Avcı da bu yolda çalışan isimlerdi. Bu komitelerin Bahçesaray ve Akmescit (Simferopol) şubelerini bizzat Şefika Gaspıralı yönetmekteydi. Gaspıralı'nın bir diğer görevi ise Bahçesaray Şehir Meclisi üyeliği görevine de seçilmiştir. Bu dönemde Bahçesaray Belediye Başkanlığı için aday gösterilmiş, ancak işlerinin yoğunluğu gerekçesiyle adaylığı reddetmiştir.^[2]

Şefika Gaspıralı 1919'da iki küçük çocuğuyla birlikte ölüm tehlikesi altında Kırım'dan Azerbaycan'a kaçmıştır. İki yıl sonra, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Kızıl Ordu tarafından işgal edillr. Şefika Gaspıralı'nın eşi, Başbakan Nesib Bey Yusufbeyli 31 Mayıs 1920 tarihinde kurşuna dizilerek öldürülür. İkinci kez ölümden kaçmak zorunda kalan Şefika Gaspıralı'ya TBMM'nin Bakü temsilcisi Memduh Şevket (Esendal) yardım elini uzatır. Hazırlanan sahte Osmanlı kimlik belgeleri ve pasaportla, yine Memduh Şevket tarafından temin edilen ve Türkiye'ye esir Türk askerlerini ve yardım cephanesini taşıyan trene iki çocuğuyla binerek son kez göç eder. Yanında Rusya'da 1883-1920 yılları arasında yayınlanmış Tercüman, Vakit, Kazan Muhbiri, Burhan-ı Terakki, Ülfet gibi Türkçe, Kaspi, Golos Tatar gibi Rusça yayınlanan gazeteler, dergiler, siyasal nitelikli (lider kadro düzeyinde) yazışmaları içeren orijinal mektuplar, kongre ve toplantı tutanakları, kararları, konferans metinleri, önemli kupürler, tüzükler, yönetmelikler, yol izin belgeleri, kongre tarihlerine denk düşen otel faturaları, beyannameler, fotoğraflar, kitaplar, resmi makamlara sunulan politik içerikli dilekçeler, Duma (Rus Parlamentosu) dokümanları, seçimlere ait aday listeleri, delege kartları, milletvekilliği mazbataları, yasa tasarıları, broşürler, davetiyeler, delege yaka kartları, Müslüman İttifakı, Cemiyet-i Hayriyeler, Kadın Komiteleri, Milli Şura gibi örgütlerin resmi yazışmaları v.b. belgelerden oluşan geniş bir arşiv de getirmiştir.^[2]

35 yaşında geldiği Türkiye'de 54 yıl yaşamış ve yanında getirdiği bu dokümanları daha da zenginleştirerek arşivini genişletmiştir. Şefika Gaspıralı Türkiye'de geçimini temin edebilmek için önce annesinden yadigâr birkaç ziynet eşyasını satar. Sonra bir hastanede kısa süreli bir iş bulur. Buradan ayrılınca bir süre dikiş diker, daktilo dersleri alır. Kısa bir süreliğine Dârüleytam Yurdu'nda (Çocuk Esirgeme Kurumu) müdirelik yapar ancak buranın kapanmasından sonra yine işsiz kalır. Yokluk nedeniyle kol saatini bile satar. Sonunda 40 lira aylıkla geçici iş bulur. Gaspıralı'nın 3 kardeşi de İstanbul'dadır. Cevdet Mansur Dârülfünun'da öğrencidir; ablasına yük olmamak için yurtta kalır. Haydar Ali Tıbbiye'de öğrencidir; mezuniyetine kadar Şefika Hanım'ın yanında kalır. En küçük kardeşleri; Nigar Hanım kâhyalık yapan Süleyman Bey ile evlidir. Ağabeyi Rıfat 1925 yılının Aralık ayında Kırım'da hayatını yitirmiştir. Şefika Gaspıralı çaresiz kalınca kızı Zehra ve damadı Gence'li Dr. Mirza Gökgöl'ün evine yerleşir.^[2]

Şefika Gaspıralı Türkiye'de de sosyal ve kültürel etkinliklerini sürdürdü. Yetimler Yurdu müdürlüğü yaptıktan ve Kırım Tatar diasporasında etkin rol almaya başladıktan sonra, 1930 yılında Kırım Tatar Kadınlar Birliği'ni kurup başkanlığını yürüttü. Gaspıralı uzun yıllar Kızılay'a da hizmet etmiştir. Ayrıca Kırım Dergisi'ne, Emel Dergisi'ne yazdığı yazılar da bulunmaktadır. Şefika Gaspıralı kendi hayatı ile birlikte Rusya'daki Türk Kadın Hareketi'ni bir kitap haline getirmeyi amaçlıyordu.^[2]

Şefika Gaspıralı 31 Ağustos 1975 tarihinde İstanbul'da hayatını yitirmiş ve Zincirlikuyu Asri Mezarlığı'na defnedilmiştir.^[2]

• Hablemitoğlu, Doç. Dr. Şengül; Hablemitoğlu, Dr. Necip (12 Ocak 2005). Şefika Gaspıralı ve Rusya'da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). Toplumsal Dönüşüm Yayınları. s. 672. ISBN 975-6-44880-6. 
• Gankevich V. Yu. Role I The XIX-XX centuries / Crimea and Russia: non -destructive historical foundations and cultures of the Crimean-Tatar women in the development of the Gasp and their twin sisters. Materials of the Republican Scientific and Social Conference. Simferopol, 1994, s. 19-21, Rusça.
• Abdillaevapov. N. Gaprinskaya Shephic / Hippy Crusader Culture (1921-1944): Bibliographic dictionary. Simferopol: Dolya, 1999, s. 69, Rusça.

• Ahmed, Dilqem (11 Temmuz 2012). "Şəfiqə xanım Qaspıralı: Modernist Türk qadını" (Azerice). kultura.az. 25 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2019. 

• Yund, Kerim. "Gaspıralı Şefika". Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. III. s. 289. 
• Devlet, Nadir (1985). Rusya Türkleri'nin Milli Mücadele Tarihi. Ankara. ss. 201-202. 
• Ortaylı, İlber (1968). Çarlık Rusyası'nda Türkçülük Hareketleri ve Gaspıralı İsmail Bey. İstanbul.