Şanzıman

Bir Rohloff Speedhub vites kutusunun şeması.

Şanzıman veya vites kutusu, baskı balata (kavrama) yolu ile motordan aldığı hareketi istenilen tork değerinde şaft veya diferansiyele ileten aktarma organıdır.

Şanzıman sözcüğü Fransızca kökenli olup aslı boite de changement de vitesse'tir (okunuşu: buat dö şanjman dö vites). Fransızcadaki kelime anlamı "hız değiştirme kutusu"dur. Dilimize sadece "şanjman" sözcüğü alınmış ve "şanzıman" şeklinde değişikliğe uğrayarak Türkçeleşmiştir.

Şanzımanın görevleri

Şanzıman'a ne yapması gerektiğini şoför vites kolu ile iletir. Vites kolunun hangi viteste olduğu motorun dönme hareketinin arabanın nesini, ne hızla, ne yönde çevireceğini belirler.

Park veya P: Hem motor hem tekerlekler dönmez iken, tekerleklere bağlı dönme kareketini engellemek.
Boş vites veya N: Araç dururken ya da kendi ivmesi veya yer eğimi yüzünden hareket ederken motorun kuvvetiyle sadece motorun kendi içini çevirerek motorun istop etmesini önlemek ve çalışır vaziyette kalmasını sağlamak.
1. vites veya D: Debriyaj aracılığıyla tekerlere ulaşan döndürme momentini (çevirme kuvvetini) şoför debriyajın sürtünme basıncını, dolayısıyla ilettiği kuvveti yumuşak geçişle arttırdığında aracın kalkışını ya da durur vaziyetten yürür vaziyete geçişini sağlamak.
2, 3, 4. vites veya D: Yol ve trafik durumuna göre motorun işleyişine en uygun (az teker dönüşüyle çok az motor piston hareketine sebep olup boğmayan, çok teker dönüşüyle çok yüksek motor piston hareketine sebep olup aşırı yakıt tüketimine, fazla ısıya ve aşınmaya sebep olmayan) hızı ve torku (yani momenti veya çevirme kuvvetini) seçebilmeyi sağlamak.
5. vites: Seçilen uygun vites ile çok yüksek hızlarda dahi ekonomik yani az yakıt tüketen sürüşü mümkün kılmak.
Geri vites veya R: Motor gücünün aracı gerektiğinde geriye doğru da birinci vitese benzer bir şekilde hareket ettirebilmesini sağlamak.

Şanzımanın çeşitleri

Şanzımanlar ikiye ayrılır:

Manuel şanzıman (Düz vites, manuel vites) (Debriyajlı sistemler)
Otomatik şanzımanlar (Tork konvertörlü)

Şanzımanın kullanımı

Motorlu aracı sürerken motor devri istenmeyen yüksek ya da alçak seviyelere ulaşabilir. Yüksek devir gereksiz fazla yakıt, alçak devir stop etme tehlikesi demektir. Şanzıman motorun işlevini daha ferah, tehlikesiz ve ekonomik yerine getirebilmesi için gereklidir. Motoru zorlamadan tekerleklerin devir hızının kademeli olarak yükseltilmesi ya da alçaltılması işleminde şanzıman sürücünün işini kolaylaştırır ve genellikle vites kolu ile ulaşılıp idare edilir.

Düz vites kutusunda motor yüksek devir yaparken bir üst vitese, motor devri fazla düştüğünde bir alt vitese değiştirip motoru ferahlatma işlemi üç aşamalı yapılır:

Önce debriyaj yardımıyla (genellikle debriyaj pedalına basarak) motor gücünün tekerleklerle bağlantısı kesilir
Şanzıman içindeki dişlilere motor gücü yüklenmezken vites kolu ile istenen oranda dişliler araya sokulur
- motor devrini düşürebilmek, sonra gaz vererek daha da hızlanabilmek için daha yüksek oranda dişliler, yani bir üst vites,
- motor devrini arttırabilmek, sonra fren yaparak motor stop etmeden daha da yavaşlayabilmek için daha alçak oranda dişliler, yani bir alt vites,
- durulacaksa, durulduğunda motorun stop etmemesi için, arada dişli ya da doğrudan bağlantı olmayan duruma getirilir (N), yani vites boşa alınır,
- geri gidilecekse motor gücünü ters yöne çevirten dişliler, yani geri vitese (R) geçilir,
Üçüncü en son aşamada gene debriyaj yardımıyla motor gücünün tekerleklerle, son seçilen vitesle tekrar bağlantısı, debriyajdan ayak yavaşça çekilerek yani debriyaj balatası önce hafif, sonra kuvvetli sürtünme, sonra da tutunma durumuna geçirilerek, şoksuz, vurgusuz, sarsıntısız bir şekilde sağlanır.

Özellikle rampada öne ya da arkaya eğimli hareketsiz halden yokuş yukarı harekete geçişte, aksi yöne doğru hareket olmadan ve sarsıntısız geçiş için sürücünün bu üç işlem aşamasını çok hızlı ve kontrollü yapması, en önemlisi de freni gevşetip gaz verirken debriyajın sürtünme-tutunma kuvvetini duruma uygun oranda arttırması gerekir. Bu hem genel sürücülük tecrübesi, hem de sürülen aracın gaz, fren ve debriyajı ile tecrübe gerektirir. Bu karmaşık işlemde trafik yoğunluğu, acemilik, gözü yoldan ayırmama gereği, bu yüzden aracın hâlen hangi viteste olduğunu bilememe ve telaş, tehlikeli durumlara yol açabilir. Bu tehlikeli durumlar şunlar olabilir:

aracın ani hamle yapıvermesi,
motorun beklenmedik duruvermesi (başlayan ileriye hareketin aniden durarak bitmesi ve arkadan çarpışma tehlikesi yaratması),
motorun trafikteyken stop edivermesi (aracın aniden durması veya debriyaja basabildiysek motor destekli direksiyon çevirme, frene basma gibi işlemlerin bu yüzden aniden çok daha fazla kuvvet gerektirir hale gelivermesi),
şanzımanın içindeki dişlilerinin zedelenmesi,
debriyaj balatalarının zedelenmesi ve
frenlerin zedelenmesi.

Otomatik şanzımanda vites değiştirme işlemleri ve frenden debriyaja yumuşak geçiş işlemleri gerekmez, bu yüzden bu tehlikeli durumlar daha az söz konusudur. Otomatik şanzıman' bu işleme biraz ferahlık getirip tehlike ihtimalini azaltır. Sürücü genelde sadece boş (N), ileri (D), geri (R) ve park etme (P) seçeneklerinden birine karar verir. Sarsıntısız geçişleri ve motoru zorlamadan aracın istenilen sürata ulaşmasını sürücünün gaz ve fren kullanımına uyarak Otomatik şanzıman kendiliğinden sağlar. Eğimli park halinden yokuş yukarı harekete geçişte de Otomatik şanzıman geri kaymayı önleyebilir.

Şanzımanın bakımı

Vites kutusunun içerisinde yan tapa seviyesinde dişli yağı bulunmalıdır. Yağ numarası araçların teknik özelliklerine göre farklılık arz eder; kullanma kılavuzu tavsiyesine uyulmalıdır. Araçlarda vites kutusu çıkışına irtibatlı olan kilometre teli ile kilometre göstergesine kumanda edilir. Bazı yeni model araçlarda kilometre bilgisi ABS sisteminden okunur. Belirli sürelerde vites kutusunun ön ve arka kısımlarında yağ kaçağı olup olmadığı kontrol edilmelidir. Yağ kaçağı varsa araç servise götürülmelidir.