İstanbul'da fayton

İstanbul'da fayton kültürü devri Osmani'den kalan bir ulaşım sistemidir ve kentte 1950'lere kadar kullanıldığı görülmüştür. Cumhuriyet devrinden sonra, gelişen yeni teknolojik ulaşım sistemlerinin de etkisiyle kentte fayton kullanımında azalma olmuş ve "tematik" bir görünüm alarak ağırlıkla Adalar'da turistlere hitap eder olmuştu. Ulaşımda fayton ve benzeri araçlarının kullanımı Osmanlı'da elit çevre arasında ortaya çıktı. Sultan Abdülaziz devrinde de kira faytonları kullanılmaya başlandı. ‘‘Lando’’ ‘‘Kupa’’ tarzı faytonlar kapalı faytonlardı. II. Mahmud devrinin hâkim paradigması olan modernleşmeyle de atlı araba/fayton kullanımı arttı ve 1826'daki bir nizamname ile faytoncular esnaf topluluğu haline geldiler. Ülke içinde haremlik-selamlık fikriyatı olduğundan kadın ve erkeklerin beraber faytona binmeleri yaygın olmayan bir biçemdi ve II. Abdülhamid devrinde yasak edilmişti. Faytocnuların müşteri bekleme yerleri Eminönü Meydanı, Sirkeci, Sultanahmet Meydanı, Fatih, Edirnekapı, Beyoğlu Tünel önü ve Galatasaray, Taksim Meydanı, Harbiye ve Karaköy'dü. Beşiktaş, Sarıyer, Beykoz, Üsküdar, Bakırköy, Yeşilköy, Kadıköy, Erenköy, Kartal, Maltepe, Pendik ve Büyükada ise faytonu çok olan semtlerdi.^[1][2]

İBB önündeki fayton protestolarından (Ocak 2020)

Cumhuriyet devrinde sembolik bir hâl alan faytonculuk özellikle Adalar'da devam etti. Ancak faytoncuların hayvan hakkı ihlalleri sık sık basına yansımaya devam etti. Adalar'da denetim ve yönetim eksikliği ücretlerin keyfi olarak saptanması ve faytoncuların daha disiplinsiz davranmaları gibi sorunlar doğururken hayvan hakkı ihlalleri ise en önemli sorun haline gelmiştir. Faytoncuların kullandığı atların güç ve kapasitelerinin üzerinde kullanılması, atların birer meta olarak görülmesi, denetimsizlik nedeniyle ahırların çevresel etkiler yaratması ve atların yetersiz ve kötü beslenmesi Adalar'da yaşanan hayvan hakkı ihlallerinden bazılarıdır. Faytoncular ise faytonun Adalar'daki en önemli ulaşım aracı olduğu fikrindedir ve kendi içlerinde belirli bir denetim ve rutin kontrollerin yapıldığı düşüncesidir.^[3]

2012 yılında Adalar'da yaşanan hayvan hakkı ihlalleri için İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin bulduğu çözüm, elektrikli faytonların tercih edilmesi ve var olan faytonların bir kısmının kamulaştırılması gibi sınırlı etki göstermiştir.^[4] Bu hayvan hakkı ihlalleri gündeme geldiği zaman çoğu kez siyasi bir malzeme olarak kullanıldı. Ekrem İmamoğlu adaylık sürecinde “Oylarımız Hayvanlar İçin” kampanyası kapsamında Hayvan Hakları Yasama İzleme Delegasyonunun verdiği taahhütnamesini imzalayarak, Adalar'da "Atlı Fayton’ları kaldırarak yerine akülü ulaşım araçları koyacağı ve kurtarılan atların ekolojilerine uygun geniş doğal ortamlarda rehabilite edilerek ölene kadar yaşamlarını sürdürmelerini sağlayacağı..." sözünü verdi.^[5] 20 Aralık 2019'da Adalar'da 81 atta ruam hastalığının tespit edilmesi ve bu atların itlaf edilmesi hayvan hakkı savunucularının ve kamuoyunun tepkisini çekti.^[6][7] Bu hadise sonrasında Adalar'da üç aylık bir süre zarfında faytonlara at koşulması yasak edildi. Faytoncular ise açlık grevi yapma ve atları salma tehdidinde bulundu.^[8]

Ocak 2020 tarihli belediye raporunda yılda ortalama 400 atın öldüğü, 20-25 yıl ömre sahip atların 2 yıl içinde öldükleri belirtildi. 16 Ocak 2020'de ise İBB Meclisi'nde faytonların kamulaştırılması kararı onandı.^[9] Alınan bu kararı, 19 Ocak 2020 tarihli köşe yazısında Cumhuriyet gazetesi yazarı Zülâl Kalkandelen "Adalar’da atlı fayton utancına son!" başlığıyla duyurdu.^[10] 19 Haziran 2020 tarihinden itibaren Adalar'da ulaşım elektrikli araçla yapılmaya başlandı.^[11]