İslam'da kölelik

İslam'da kölelik, tarih boyunca birbirinden farklı şekillerde ve görüşlerde ele alınmış bir konudur.^[1][2][3]

• Beled suresi meali ﴾8-9﴿ Ona iki göz, bir dil, iki dudak vermedik mi?

﴾10﴿ Ve ona iki yolu göstermedik mi? ﴾11﴿ Fakat o, sarp yolu göze alamadı. ﴾12﴿ O sarp yol nedir, bilir misin? ﴾13﴿ Köle âzat etmektir. [1] Kuran'da kademeli olarak köleleliğin bitirilmesi öngörülmektedir. Beled suresindeki ayetlerden bunu anlıyoruz.

• Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında üzerinize kısas yazılmıştır. Hür kişiye karşılık hür, köleye karşılık köle, dişiye karşılık dişi. Kim kardeşi tarafından herhangi bir şekilde affa uğrarsa, bu durumda örfü izlemek ve affedene en güzel biçimde bir ödeme yapmak gerekir. (2/178)
• "Allah size kendinizden bir misal vermektedir: Size verdiğimiz rızıklarda, emrinizde bulunan kölelerinizin de eşit surette hak sahibi olmalarına razı olur ve birbirinizi saydığınız gibi bu ortaklarınızı sayar mısınız?" (Rum Suresi 28)

"Herhangi bir köle kaçarsa, korunma ve güvenlik hakkını yitirmiş olur." "Bir köle kaçtığı zaman, onun hiçbir namazı kabul edilmez."^[4]

Şeriata göre insanlar satın alma, savaştan geri kalanların esir edilmeleri ve ganimet olarak cihat yapanlara dağıtılmaları ve ayrıca bu esir ve kölelerin yine esir veya köle olan insanlardan yaptıkları çocukların köle veya cariye sayılmaları yoluyla köleleştirilebilir.^[5][6] Muâmelât bakımından köle mal gibidir. Alınıp satılabilir, hibe edilebilir, kiralanabilir, ortak mülkiyete konu olabilir. Kazandıkları efendisine âit olur. Kendisine karşı yapılacak haksız fiilden elde edilecek tazminatları efendisi alır. Başkasına karşı işleyeceği haksız fiillerde ise zararı ya efendisi öder ya da köleyi zarar görene devreder.^[5]

İslam'a göre bir Müslüman çok sayıda cariyeye diğer bir deyişle kadın kölelere sahip olabilir^[7] ve Müslüman bir erkeğin bu cariyelerle nikâhsız ilişkileri helal sayılır.^[8] İslam hukukuna göre bir köle veya cariye, efendisine belli bir özgürlük bedeli ödemek koşuluyla özgür kalabilir. Köle veya cariyenin efendisine ücret ödemesi ile özgür kalmasına mükatebe denir ve Kur'an'da Nur Suresi'nin 33. ayetinde bu husus kısmen detaylandırılmıştır.^[9]

Kanun Karşısında

Kısas uygulamalarında: Kısas aşirete dayalı toplum düzeninde misilleme olarak anlaşılan ve toplumsal denklik şartı üzerinden yürütülen bir uygulamadır. Öldürülen kişinin kadın, erkek, köle-hür insan, seçkin ya da sıradan olması göz önüne alınarak katilin aşiretinden öldürülene denk birisi öldürülür. Örneğin köleye karşılık ancak bir köle, kadına karşılık bir kadın öldürülebilirdi.^[10] Kısasta sosyal denklik şartı, sosyal olarak alt sınıfta bulunanların üst sınıftan birini öldürmelerinde kısasın uygulanacağı, üst sınıftan birinin alt sınıftan birini öldürmesi durumunda kısas uygulanamayacağı, ancak diyet ödenebileceği anlamına gelmektedir.

Kur'an'da kısas toplumsal denklik şartı ile birlikte (Bakara 178) ele alınır.

Hanefilere göre bir köleyi öldüren hür kimse de kısas yoluyla öldürülür. Diğer mezheplere göre, bu durumda kısas uygulanmaz. Köle ve cariyelere zina ve zina iftirası suçunda hürlere verilen cezânın yarısı hırsızlık ve irtidad suçlarında tam cezâ uygulanır.^[11] (Nisa Suresi, 25)

Kölenin Şahitliği

İslam fıkıhına göre kölenin şahitliği kabul edilmez.^[12]

İslam öncesi ve sonrası devirde diğer coğrafyalarda olduğu gibi Araplarda da kölelik sistemi mevcuttu.^[13] 60'larda Suudi Arabistan'daki köle nüfusu 300.000 olarak tespit edilmiştir.^[14]

Kölelik, İslam öncesi Arabistan'da yaygın bir kurum olmuştur.

Teorik olarak, İslami yasalar köleliği bir sınıf veya ırka göre ayırmamakla birlikte, pratikte genellikle böyle olmamıştır.^[15] Köleler, İslami devletlerde alt sınıf işlerden, Padişah'ın yanındaki üst sınıf işlere kadar çeşitli sosyal ve ekonomik rolleri üstlenmişlerdir. Buna ek olarak kölelerden orduda yararlanılmış, Gazneliler, Harezmşahlar, Delhi Sultanlığı ve Memlükler gibi devletler köleler tarafından kurulmuştur.^[16] Bazı durumlarda, kölelere davranılan kötü muameleden ötürü Zenc İsyanı gibi çeşitli ayaklanmalar meydana gelmiştir.^[17] Ülke içi köle nüfusu artan talebi karşılayamadığından ötürü, çeşitli devletler tarafından Müslüman olmayan bölgelerden köle ithalatı yapılmış, kölelerin tutsak edilmesi ve taşınması sırasında çok miktarda ölüm gerçekleşmiştir.^[18]

Arap köle ticareti, Batı Asya ile Kuzey ve Güneydoğu Afrika'da yoğunlaşmıştı. Tarihçilere göre Arap köle ticareti bin yıldan fazla sürmüştür.^[19] Bu zarfta Hint Okyanusu, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'nın kıyı bölgelerine Arap tüccarlar tarafından yaklaşık 17 milyon köle taşınmıştır.^[20]

Birinci Dünya Savaşı sonrasında kölelik Müslüman bölgelerde, bölgeye genişleyen Fransa ve Birleşik Krallık gibi devletlerin baskı ve teşviği ile yasaklanmaya başlanmıştır. Suudi Arabistan, Yemen ile birlikte, Birleşik Krallık'ın baskısı altında köleliği 1962 yılında kaldırmıştır.^[21] Bunu 1970 yılında Umman takip etmiştir. Moritanya'da köleliğe karşı ilk yasa Fransızlar tarafından 1905'te çıkartılmış, ancak devlet daha sonra, 1981 yılında, köleliği yasaklayan son devlet olana kadar kölelik karşıtı bir yasa çıkarmamıştır. Moritanya'da köleliğe karşı herhangi bir yaptırım uygulan ilk yasa ise 2007 yılında çıkmıştır.^[22] Günümüzde Müslüman çoğunluğun yaşadığı Çad, Moritanya, Nijer, Mali ve Sudan gibi ülkelerde kölelik hala yaygın bir kurumdur.^[23]

Kur'an ve hadislerde de toplumun bir parçası olarak görülerek detaylı bir biçimde değinilmiştir.^[1] Buna rağmen kölelik kurumuna bu metinlerde çeşitli sınırlandırmalar getirilmiştir.^[6][24] Köleler, dini konularda özgür insanlar ile eşdeğer görülmüşlerdir.^[25]

İslamiyet köleliği yasaklamamıştır. Kur'an'da hür kişilerin sahip oldukları haklara kölelerin de sahip olduğuna ve insanlık onurunu korumak adına kölelerin haklarına yer vermiştir.^[26] Bununla beraber köle edinmeyi zorlaştırmış ve kölelerin azad edilmesini teşvik etmiştir. Yalan yere yemin edenlere on yoksulu yedirip giydirmek veya bir köle azad etmek emredilmiştir. Buna gücü yetmeyenin ise 3 gün oruç tutması gereklidir.^[27] Ayrıca Muhammed'in bir hadisinde şöyle dediğine inanılır: "Kim kölesini döverse, onun cezası kölesini âzad etmekle yerine getirilir".^[28]

İslam'la birlikte borç veya zaruret nedeniyle birini köleleştirmek ortadan kalkmış, kölelik edinme yöntemleri sadece savaşa indirgenmiştir.^[]

Hakkı Yılmaz'ın görüşleri

Kur'an'da, Âl-i İmrân Suresi'nin 79. ayeti, peygamber dahi olsa hiçbir insanın köle sahibi olamayacağına yorumlanır:^[29]

Allah'ın kendisine kitap, bilgelik ve peygamberlik verdiği hiçbir insan, "Allah'tan sonra bana da kulluk ediniz," diye halkı kendisine çağırmaz. Aksine, "Öğrenip öğrettiğiniz kitap gereğince kendisini Rabbine adayan kullar olun," der.^[30]

Kölelik ile ilgili ilk ayetler Beled Suresi'nde yer almaktadır ve ilgili ayetlerde cennette girebilmenin yolunun köleleri özgürleştirmek olduğu yazmaktadır:^[29]

Ne var ki zor yola katlanamadı.^[31] Zor yolun ne olduğunu bilir misin?^[32] Köleleri özgürlüklerine kavuşturmaktır;^[33] kıtlık anında doyurmaktır:^[34] Akraba bir öksüzü,^[35] yahut düşkün bir yoksulu...^[36] Dahası, birbirlerine sabır ve sevgiyi öğütleyen inananlardan olmaktır.^[37]

Kur'an, köle azat etmeyi birçok ayetle yasalaştırmıştır.^[29] Kur'an'da, savaş esirlerinin köleleştirilmesi değil, fidye karşılığında veya karşılıksız olarak serbest bırakılmaları gerektiği belirtilmiştir:^[29]

Savaşta inkar edenlerle karşılaştığınızda kontrol merkezlerini vurun. Sonunda üstün geldiğinizde onları esir alın; onları ya karşılıksız veya fidye karşılığında salın. Savaş durumu kalkıncaya kadar bunu uygulayın. Allah dileseydi sizi savaş derdinden kurtarırdı; ancak O sizi böylece birbirinizle sınamaktadır. Allah yolunda öldürenlere gelince, onların yaptıklarını boşa çıkarmayacaktır.^[38]