İran coğrafyası

İran coğrafyası
Kıta	Asya
Bölge	Güneybatı Asya Güney Asya Orta Asya
Koordinatlar	32°00′K 53°00′D
Yüzölçüm	dünyada 16. sırada 1.648.000 km² Kara : 99,28 % Su : 0,72 %
Kıyılar	km
Sınırlar	Irak 1,458 km Türkmenistan 992 km, Afganistan 936 km, Pakistan 909 km, Azerbaycan 611 km Türkiye 499 km Ermenistan 35 km Toplam 5,440 km
En yüksek nokta	Demavent Dağı, 5.607 m
En alçak nokta	Hazar Denizi, -28 m
En uzun nehir	Karun Nehri, 720 km
En büyük göl	Urmiye Gölü, 5200 km2

İran, Güneybatı Asya'da, Umman Körfezi, Fars Körfezi, Hazar Denizi, Irak, Türkiye ve Pakistan arasında bir coğrafik konuma sahiptir. İran yeryüzündeki en dağlık ülkelerden biridir. Dağlar, üzerlerinde ana tarım ve yerleşim bölgelerinin yer aldığı çok sayıda dar havza veya platoyu çevrelemektedir.

İran çok aşınmış, kütlesel bir dizi dağ sırasının kuşattığı yüksek bir platoyu kaplar. Genelde 460 m'nin üzerinde olan yükseklik, ülke topraklarının yaklaşık altıda birini oluşturan dağ kuşağında 2.000 m'yi geçer. Gerçek anlamda düzlükler Irak sınırı boyunca uzanan Karun Nehri havzası, Basra ve Umman körfezlerine bakan ve dağ kuşağından engebeli kayalıklarla ayrılan dar kıyı şeridi ve Hazar Denizi kıyısında birdenbire alçalan yüksek dorukların eteğindeki bataklık ovalarla sınırlıdır.

Ülkenin kuzeybatısından başlayıp Basra Körfezine doğru inen Zagros Dağları daha sonra doğuya yönelerek Belucistan içlerine sokulur ve burada Mekran Dağlarıyla birleşir. Mezopotamya ovalarıyla iç plato arasındaki bölümünde, yaklaşık 200 km genişliğinde bir alana yayılan bir dizi paralel sırtı kapsar. Aşılması güç ve engebeli bir yapı gösteren Zagros Dağlarının sularını toplayan akarsular batı yönünde akarak dar boğazları yardıktan sonra verimli vadilerden geçer.

Elburz Dağları Hazar Denizinin güney kıyıları boyunca bir yay biçiminde uzanarak Horasan'ın sınır dağlarıyla birleşir. Horasan ve Belucistan'daki sıradağlar iç platonun doğu kenarını oluşturur. Elburz sistemi üzerinde bir bölümü hala etkin olan çok sayıda volkanik doruk bulunur; bu dorukların en yükseği, tepesi sürekli karla kaplı Demavend Dağıdır (5.604 m). Ülkenin güneydoğusunda yer alan, masif koni biçimli bir başka volkanik doruk olan Teftan Dağı (4.042 m) zaman zaman gaz ve çamur fışkırtır. Kuzeybatıda da sönmüş bir yanardağ olan Sebelan (4.812 m) ve Sehend (3.710 m) dağları yükselir. Lav ve kül örtüsüyle kaplı olan volkanik kuşaklarda sık sık şiddetli depremler olur.

İç plato iki küçük sıradağ dışında genelde kıraç ve düz bir yapı gösterir. Platonun en önemli yüzey şekilleri Kevir Çölü (Deşt-i Kevir) ve Lut Çölüdür (Deşt-i Lut). Alçak kesimlerdeki havzalarda biriken suların buharlaşmasıyla çok sayıda çorak alan oluşturmuştur. Yüksek kesimlere doğru kumlu ve çakıllı yüzey, yerini dağ ve tepe yamaçlarındaki verimli topraklara bırakır.

İç platodaki tuzlu bataklıklarda kaybolan az sayıda akarsu dışında, ülkedeki akarsular genellikle dağların dış yamaçlarından denizlere doğru bir çığır izler. Zagros Dağlarından doğan Karun Nehri dağlar arasında kıvrılarak ilerledikten sonra düzlük kesimde güneye doğru inerek Şattü'l-Arap'la birleşir. Kuzeyde Elburz Dağlarından kaynaklanan Sefid Nehri Gilan Ovasını geçerek Hazar Denizine dökülür. 1960'ların başında tamamlanan Mencil'deki barajdan hidroelektrik enerji üretiminin yanı sıra sulamada da yararlanılır.

İsfahan'ın can damarını oluşturan Zayende Nehri Zagros Dağlarından çıktıktan sonra güneydoğu yönünde akarak sularını Gavhuni Bataklığına boşaltır. 1971'de Kuhreng Barajı'nın tamamlanmasıyla Karun'un yukarı çığırından Zayende'ye bir tünelle aktarılan sular tarım alanlarını sulamada kullanılır. Ülkenin üç büyük nehrinden yalnızca Karun ulaşıma elverişlidir. Öteki nehirlerin taşıdığı su miktarı mevsimlere göre büyük değişiklikler gösterir. Yaz aylarında iç havzalarda kaybolan sular yerlatında birikerek doğal kaynak biçiminde yeniden ortaya çıkar.

İran'ın en büyük iç su kütlesi kuzeybatıdaki Urmiye Gölüdür; göl yüzeyinin kapladığı alan 5.100-6.000 km² arasında değişir.

Hazar kıyılarındaki verimli kahverengi topraklar zengin bir astropik bitki örtüsüyle kaplıdır. Dağlık alanlarda kayaçları kaplayan ince toprak katmanlar yüksek oranda aşınmamış kırık parçalar içerir. Doğal aşınma daha ince dokulu toprakları vadilere taşır. Alüvyonlu çökeller genellikle tebeşirlidir. Yarı kurak platolar çayırlık alanların uzandığı kahverengi ve kestane rengi topraklarla kaplıdır. Hafif alkalik olan bu topraklar düşük miktarda organik madde içerir. Kurak bölgelerin tuzlu ve alkalik toprakları açık renkli ve verimsizdir. Kumullar gevşek kuvarstan ve öteki mineral kırıklarından oluşur.

İran'da astropikten kutupaltına kadar değişen karmaşık iklim türleri görülür. Kış aylarında Sibirya merkezli yüksek basınç kuşağı İran Platosunun içlerine sokulurken, denize yakın yerlerde alçak basınç kuşağı egemen olur. Yaz aylarında güneyde dünyanın en alçak basınç merkezlerinden biri oluşur. Pakistan'dan gelen kuzey rüzgarları şubattan ekime değin kuzeybatı yönünde eser; yaz rüzgarlarının hızı Pakistan sınırındaki Sistan bölgesinde 110 km'ye ulaşır. Arabistan'dan esen sıcak rüzgarlar Basra Körfezinden nem taşır.

Yükseklik, deniz etkisi, mevsim rüzgarları, dağ ve çöllerle yakınlık gibi etkenler sıcaklık farklılıklarında önemli rol oynar. En yüksek yaz sıcaklığı Basra Körfezi kıyısındaki Huzistan'da 55 °C'dir; kışın Azerbaycan'da sıcaklık -37 °C'ye kadar iner. Yıllık ortalama yağış miktarı 400 mm'dir; Hazar kıyılarında 1.000 mm'nin üzerine çıkan bu miktar iç bölgelerdeki tuzlu çöllerde 100 mm'nin altında kalır. Yağışların yazrıdan fazlası kış aylarında düşer. Yaz ayları Hazar kıyıları dışında genelde kurak geçer. Ülkenin kuzey ve batısında dört mevsim belirgin biçimde ayırt edilir. Güney ve doğuya doğru ilkbahar ve sonbahar mevsimleri gittikçe kısalır.

Ilıman ve Çok Yağışlı Bölgeler(Karadeniz Bölgesi gibi)   Ilıman Bölgeler   Yağışlı ve Akdeniz İkliminin hakim olduğu bölgeler   Akdeniz İklim'nin hakim olduğu bölgeler   Soğuk Dağlar   Çok Soğuk Dağlar   Soğuk Karasal İklim   Sıcak Karasal İklim   Kuru Alanlar   Sıcak ve Kuru İklimin hakim olduğu bölgeler   Sıcak Kıyı Bölgeleri   Sıcak İklimin hakim olduğu kıyı bölgeleri

Ülke topraklarının yaklaşık onda birini kaplayan ormanların büyük bölümü Hazar yakınlarında toplanmıştır. Bu bölgede meşe, kayın, ıhlamur, karaağaç, dişbudak ve gürgen gibi yaprakdöken ağaçların yanı sıra az sayıda yaprak dökmeyen ağaç türü de yetişir. Zagros Dağları karaağaç, akçaağaç, çitlembik, ceviz ve çam fıstığı ağaçlarının da yer aldığı yarı nemli meşe ormanlarıyla kaplıdır; dağ koyaklarında söğüt, kavak ve çınar gibi ağaçlara rastlanır. Geçiş kuşağındaki kurak platolarda ardıç, badem, dağ muşmulası ve yabani meyve ağaçlarının oluşturduğu seyrek kümeler bulunur. Step alanlarında bitki örtüsünü dikenli çalılıklar oluşturur. Orta yükseklikteki çöl düzlükleri ve engebeli kırlarda yavşan yetişir; 900 m'nin altındaki kesimlerde akasya ve bodur palmiye ağaçlarıyla seyrek çalılıklar vardır. Çöl ve kumul alanlarında yeraltı suları üzerinde ağaçlıklar uzanır.

Ormanlık dağlardaki başlıca yabani hayvanlar, pars, ayı, sırtlan, yaban domuzu, dağ keçisi, ceylan ve dağ koyunudur. Hazar bölgesinde çitaya da rastlanır. Yarı çöllük yüksek kesimlerde geyik, tilki, kirpi ve çeşitli kemirici hayvanlar bulunur. Belucistan'da Asya kara ayısı, kaplan ve sincaba rastlanır. İç kesimlerde çakal ve tavşan, çöllerde ise yaban eşeği yaygındır. Keklik ülkenin hemen her yanında rastlanan bir kuştur. Hazar ve Basra kıyılarındaki kuşlar arasında sülün, martı, ördek ve kaz sayılabilir. Çöllük alanlarda çok sayıda şahin yaşar. Elburz ve Zagros dağlarının yamaçlarıyla Huzistan ve Belucistan'da amfibyum ve sürüngen varlığı son derece zengindir. Basra Körfezindeki balık türlerinin sayısı 200'ü bulur; karides, ıstakoz ve kaplumbağa da boldur. Hazar denizinin en önemli balığı havyar elde edilen mersinbalığıdır.

• İran - Video14 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.