İçeriğe atla

İran Petrol Borsası

İran Petrol Borsası (Farsça: بورس نفت ایران‎‎), İran'ın Kiş adasında 17 Şubat 2008'de faaliyete başlayan petrol borsası.

İlk olarak borsanın 20 Mart 2006'da hizmete girmesi öngörülüyordu. Teknik sorunlar sebebiyle bu tarih ertelenmek zorunda kalındı.

Kuruluşu

Dünyanın üçüncü büyük petrol rezervlerine sahip ülkesi ve OPEC'in ikinci büyük üreticisi olan İran, petrol fiyatında etkisi olan ender ülkelerden biridir. Günde 4.4 milyon varil ham petrol üretebilen İran, bu üretimin yüzde 80'ini ihraç etmektedir. Ayrıca Orta Asya ve Hazar petrol ve doğalgazının dünya pazarına aktarılması için,Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattından sonra, en iyi seçenektir.[1]

İran Petrol Borsası'nın, hâlihazırda petrol işlemlerinde iki isim olan Londra Borsası (IPE) ile New York Borsası'nın oligopolünü kıracağı öngörülüyor.

Amerikan doları ve dünya petrol piyasası

ABD doları, gücünü büyük oranda dünya petrol ticaretinin dolar cinsinden yürütülmesinden almaktadır.[2]

2001 yılı itibarıyla 77 milyon varile ulaşan günlük petrol tüketiminin %26’sı sadece ABD tarafından yapılmaktadır. Avrupa’nın toplam tüketimi ise genel toplamın %22’sini oluşturmaktadır.[3]

Enflasyon vergisi

Amerika Birleşik Devletleri, enflasyon ile mücâdele edebilmek için yeni vergi kaynakları yaratmak yerine, karşılıksız olarak para basma yöntemini kullandı. Böylelikle piyasada dolar fazlalığı oluştu ve doların değeri düşürüldü. Karşılıksız olarak basılan dolara karşılık, piyasaya daha az mal verme suretiyle aradaki fark, bu sâyede dolaylı olarak vergilendirilmeye başlamıştır.

İmparatorluğun doğuşu

1945 Bretton Woods kararıyla doğan Amerikan imparatorluğu, Amerikan dolarını altına tam olarak çevrilemese de, yabancı devletler için doların altın karşılığı olduğunu ilân etmiştir.

II. Dünya Savaşı'ndan sonraki yirmi beş yıl, dünyada, karşılığı altın olarak garanti edilen dolar kullanımı üzerine kurulu Bretton Woods finansal sistemi, Charles de Gaulle’un büyük miktarda doları bir uçağa atarak Amerika’ya götürüp altın karşılığını istemesine kadar sürmüş, 1970-71 yıllarında yabancılar ellerindeki doların karşılığı olarak altın istediklerinde 15 Ağustos 1971'de bunu yapamayacağını beyan eden Amerika bir imparator olduğunu ilan etti. Bu aslında Amerikan hükûmetinin iflası anlamına geliyordu. Amerika dünyanın kalan kısmından, karşılığı olmayan çok büyük miktarda malı çekti ve dünyanın geri kalanı buna cevap verecek durumda değildi. Dünya vergiye bağlandı ve buna itiraz edemedi.

Suudi petrolü

1945 yılında, ABD Başkanı Roosevelt ve Suudi Kralı arasında imzalanan antlaşma ile Amerikan şirketlerinin Suudi petrolü üzerinde hakimiyetini başlatan adımı atılmıştır.

Başkan Roosevelt, Yalta Konferansı’nın ardından Şubat 1945'te Suudi rejiminin kurucusu Kral Abdül Aziz Suud ile Süveyş Kanalı’nda bir ABD savaş gemisinde buluşmuştu. Görüşmede Roosevelt, Suudi petrolüne ayrıcalıklı erişim karşılığında Kral'a Amerikan koruması garanti etmişti. Görüşmede Kral ile Başkan Roosevelt arasında çevirmenlik görevini üstlenen Kudüs doğumlu Albay Willam Eddy, daha sonraki yıllarda Dahran’da Aramco danışmanı sıfatıyla bir CIA yetkilisi olarak çalışmaya devam etmişti. 1971 yılında Amerikan hükûmetinin doların karşılığını altın olarak veremeyeceği anlaşılınca, 1972-1973 yıllarında Amerikan hükûmeti Suudi kraliyet ailesiyle, kraliyet ailesinin hükümranlığını koruma karşılığında petrolü yalnız dolarla satmaları hususunda bir anlaşma yaptı. Diğer OPEC ülkeleri de bunu takip etti ve petrol karşılığı olarak sadece dolar kabul eder oldular.¹Veysel Ayhan, İmparatorluk yolu: Petrol Savaşalrının Odağında Orta Doğu, Nobel Yay, 2006.

İran Petrol Borsası'nın etkileri

ABD ile İran arasındaki sürtüşmenin asıl nedeninin İran'ın kurmakta kararlı olduğu avro-petrol borsası olduğu dile getirilmektedir.[4]

İran-ABD gerginliği

Dünya petrol piyasalarını yakından takip eden çevreler ABD'nin İran'a nükleer enerji araştırmalarından dolayı takındığı tutumun altındaki ana nedenin nükleer silah yapımı kaygısının değil İran'ın Mart ayında açmayı planladığı petrol borsası olduğunu dile getirmektedirler[5]

ABD'nin, ekonomisinin çarklarını çevirebilmek için, her yıl 500 milyar dolar taze paraya gereksinimi vardır. ABD ekonomisini büyük ölçüde finanse eden Çin ve Japonya, petrol gereksiniminin çok büyük bölümünü İran'dan sağlıyorlar. Çin, yakın bir geçmişte İran'la 70 milyar dolarlık bir petrol anlaşması imzaladı. İran düşlediği petrol borsasını hayata geçirir ve sattığı petrolün karşılığını avro olarak istemeye başlarsa, ABD ekonomisinin iki önemli finansörü ellerindeki dolarları satıp avro almaya başlayacaklarından dolar, dolayısıyla ABD büyük ölçüde saygınlıklarını yitireceklerdir. 80 trilyon dolar borcu olan ABD ekonomisinin, İran'ın avro bazında kurmak istediği petrol borsası şokundan çok olumsuz etkileneceği bilinmektedir.[6]

Dolar yerine avro'ya bağlı bir petrol borsası kurulması ile;

  • Doların güvenilir para olma vasfını önemli ölçüde yitirmesine,
  • Avroya olan talebin artmasına
  • Buna bağlı olarak değer kazanmasına yol açacaktır.
  • Ayrıca Petrol satışından elde edilen gelirler yani 'petro-dolarlar' güvenli piyasalar olarak görülen ABD mali piyasalarında değerlendirilemeyecek,
  • Böylece ABD Hazinesi’nin daha az dolar basmasına
  • Bu durum da ülkenin mali riskinin yükselmesine, faiz oranlarını ve borsasını olumsuz etkilenmesine yol açacaktır.

İran, ihracatında önemli bir kısıntı yaptığında petrol fiyatlarında büyük bir sıçrama olmaktadır. Çünkü, dünyada yalnızca günlük 1.5 milyon varil kapasite fazlası vardır. Örneğin, 1978-79, devrim yıllarında (henüz Irak tam kapasite ihracat yaparken) İran'ın petrol ihracatı 1.1 milyon varil düşünce, dünya petrol fiyatları hızla yükseldi, ABD II. Dünya Savaşı sonrasının en sert resesyonunu yaşamış, işsizlik oranı yüzde 10.8'e yükselmiş, gelişmekte olan ülkelerde bir borç krizi patlak vermiştir.

İran Petrol Borsası ve avro

İran Petrol Borsası'nda avro ile işlem yapılmasının etkisiyle, ABD'nin istediği miktarda karşılıksız banknot basamayacağı öngörülüyor. Fakat bu durumun, avronun da lehine işleyeceği biliniyor. İran Petrol Borsası'nın getireceği etkiyle AB'nin yakın gelecekte, mâlî bakımdan ABD'yi yakalayabilecek konuma geleceği tahmin ediliyor.

Dış basın

  • Petro-dolar egemenliğinin sarsılmakta olduğuna ilişkin bir diğer veri, Suudi yatırımcıların İran borsasına ilgi göstermeye başlaması: 11 Eylül'den sonra, Suudi Krallığı'nın ABD ile ilişkileri zayıfladı ve Suudi yatırımcılar, geleneksel Batı piyasaları yerine İran'a yatırım yapmaya sıcak bakıyor. (5 Ekim 2004)[7]
  • İran, Ortadoğu ve OPEC üreticileri için yeni bir petrol piyasası oluşturmaya hazırlanıyor. Bu piyasa, Londra IPE'nin egemenliğini tehdit edebilir. (16 Haziran 2004)[8]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "petrogas.com". 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2007. 
  2. ^ Dış Politika Bülteni[]
  3. ^ T.C. Dış Ticaret Müsteşarlığı[]
  4. ^ [1] 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.Vatan Gazetesi 26 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  5. ^ "Energy Bulletin". 10 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2007. 
  6. ^ "Vatan Gazetesi". 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2007. 
  7. ^ "Reuters Haber Ajansı". 14 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2007. 
  8. ^ "The Guardian Gazetesi". 10 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2007. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Para</span> devletçe bastırılan, üzerinde değeri yazılı kâğıt veya metalden ödeme aracı, nakit

Para, mal ve hizmetlerin değiş-tokuşu için kullanılan araçlardan en yaygın olanı. Para sözcüğü ile genellikle madenî para ve banknotlar kastedilmekle birlikte; ekonomide, vadesiz mevduatlar ve kredi kartları da parayı meydana getiren unsurlardan sayılır. Vadeli mevduat, devlet tahvili gibi değişim araçları ise para benzeri olarak değerlendirilir.

<span class="mw-page-title-main">OPEC</span> Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü

| resim2 = [[Dosya:{|frameless]] Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü ya da kısaca OPEC, net petrol ihraç eden ve bilinen dünya petrol rezervlerinin üçte ikisini ellerinde bulunduran 13 ülkenin oluşturduğu konfederasyondur. Küresel ham petrol piyasası üzerinde daha fazla kontrole sahip olmak için 2016 yılının sonlarında OPEC+ adlı daha büyük bir grup kuruldu.

<span class="mw-page-title-main">Döviz</span> mal veya hizmetler için genel olarak kabul edilen takas aracı

Döviz, dar anlamda yabancı parayı temsil eden belgeler. Türkçede yabancı ülkelerin paralarına da döviz denmektedir. Herhangi bir ülkenin parasının, başka bir ülkenin parasına dönüştürülmesiyle ilgili işlemlere de döviz işlemi veya kambiyo işlemi denir. Döviz kelimesi Türkçeye Fransızcadaki deviseden geçmiştir. Genel olarak döviz dendiğinde milletlerarası ödemelerde kullanılan ödeme araçlarının tamamı ifade edilir.

<span class="mw-page-title-main">Amerikan doları</span> Amerika Birleşik Devletlerinin para birimi

Amerikan doları veya Birleşik Devletler doları, 1792 Para Yasası ile yürürlüğe girmiş, Amerika Birleşik Devletleri'nin resmî para birimidir. Dünya ticareti üzerinde en yaygın kullanılan para birimi olmasıyla da bilinir. Serbest dalgalanan bir para birimidir.

Bretton Woods sistemi, II. Dünya Savaşı sırasında Temmuz 1944'te ABD'nin küçük bir kasabası olan Bretton Woods'da toplanan Birleşmiş Milletler Para ve Finans konferansında ortaya çıkan iktisadi sistemdir. Bu konferansa 44 ülkenin temsilcileri katılmıştır ve bu konferansa gelen devletlerin yarısından fazlası az gelişmekte olan ülkelerdir. Ayrıca Romanya dışındaki sosyalist ülkeler fona üye olmamış ve sistemin dışında kalmışlardır. Aynı zamanda Bretton Woods sisteminin kurulma sebeplerinden biri olan 1929 yılında yaşanan ekonomik buhran ve hemen ardından gelen dünya savaşı ile ekonomisi dibe vuran ülkeler, uluslararası alanda yaşanan para değişiminin duraksama noktasına gelişi ve savaş sebebiyle ülkeler arası alım satım ticaretinin durması, uluslararası alanda tekrar parasal döngünün düzelmesi ve ekonomik istikrarın sağlanması için böyle bir sistemin kurulması amaçlandı.

<span class="mw-page-title-main">Bretton Woods</span>

Bretton Woods, Küçük bir ABD eyaleti olan New Hampshire'deki bir Carroll kasabasının bir bölgesi. 1944 yılında burada yapılan Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı ardından imzalanan Bretton Woods Anlaşması ve adı bu anlaşma ile ortaya çıkan Bretton Woods sistemi ile ünlenmiştir. Anlaşma buradaki, 1905 yılında kurulmuş olan Mount Washington Oteli'nde imzalanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Bretton Woods Anlaşması</span>

Bretton Woods Anlaşması, Temmuz 1944'te ABD'nin New Hampshire eyaletinin küçük bir beldesi olan Bretton Woods'da toplanan Birleşmiş Milletler para ve finans konferansında imzalanan "Uluslararası Para Anlaşması"nın bir diğer adıdır. II. Dünya Savaşı sonrasında kambiyo kurlarının dünya ticaretini geliştirici bir sisteme göre saptanması için yeni yöntemler aranmış ve bu çalışmalar sonucunda Bretton Woods Anlaşması ile uluslararası ödemelerde kullanılacak yeni bir sistem geliştirilmiştir. Doğu Bloku ülkeleri dışındaki 44 ülkeden 730 delegenin katıldığı bu anlaşma ile katılan ülke paraları için sabit kur esası benimsenmiş ve anlaşmaya katılan her ülkenin parasının değerinin, dolar esas alınarak saptanması kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Sübvansiyon</span>

Sübvansiyon ya da destekleme, devletin kişi ya da kurumlara mal, para veya hizmet biçiminde yaptığı karşılıksız yardımları ifade eder.

<span class="mw-page-title-main">Irak-İran Savaşı</span> 1980-1988 yılları arasında İran ve Irak arasında geçen savaş

Irak-İran Savaşı, İran'da Tahmilî Savaş veya Mukaddes Müdafaa, Irak'ta Saddam'ın Kadisiyesi ve Arap Dünyasında Birinci Körfez Savaşı olarak anılan 1980-1988 yılları arasında İran ve Irak arasında yaşanmış savaş. Yaklaşık bir milyon kişinin ölümüne, iki milyon kişinin yaralanmasına, 150 milyar Amerikan Doları maddi hasara, her iki ülkede de ağır yıkımlara yol açmıştır. Irak'ın zaferleri ile başlayan savaş, İran'ın direnmesiyle yıpratma savaşına dönüşmüş ve galibi olmadan sonuçlanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Büyük Buhran</span> dünya çapında ekonomik bunalım (1929–1939)

Büyük Buhran, Büyük Depresyon veya 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı, 1929'da başlayan ve 1930'lu yıllar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isimdir. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupa'yı merkez almasına rağmen, dünyanın geri kalanında da yıkıcı etkiler yaratmıştır.

Altın standardı, standart ekonomik hesap biriminin sabit miktarda altına dayandığı bir para sistemidir. Altın standardı, 1870'lerden 1920'lerin başlarına, 1920'lerin sonlarından 1932'ye ve ayrıca 1944'ten ABD'nin ABD dolarının altına konvertibilitesini tek taraflı olarak sonlandırıp Bretton Woods sistemine kesin olarak son verdiği 1971 yılına kadar uluslararası para sisteminin temelini oluşturdu.

<span class="mw-page-title-main">Uluslararası Para Fonu</span> uluslararası finans kurumu

Uluslararası Para Fonu, küresel finansal düzeni takip etmek, borsa, döviz kurları, ödeme planları gibi konularda denetim ve organizasyon yapmak, aynı zamanda teknik ve finansal destek sağlamak gibi görevleri bulunan uluslararası bir organizasyondur.

Petro-dolar, petrol satışlarından elde edilen geliri tanımlamak için kullanılan terim.

<span class="mw-page-title-main">Hürmüz Boğazı</span> Umman Körfezi ile Basra Körfezi arasındaki boğaz

Hürmüz Boğazı Umman Körfezi ile Basra Körfezi'ni birbirine bağlayan boğazdır. Boğaz, Avesta'da adı geçen iyilik tanrısı Hürmüz'ün adını almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Uluslararası döviz piyasası</span>

Yatırım, hedging, spekülasyon amacıyla yapılan hareketlerin gerçekleştiği döviz piyasaları 24 saat açıktır. Açılış Sidney ve Tokyo'da olur, Hong Kong ve Singapur, Bahreyn ile sürer Avrupa piyasalarına geçer. Frankfurt, Zürih, Londra'dan New York, Chicago piyasalarına ve Los Angeles ve San Fransisco'ya devam eder. İşlem hacmi, dünya ticaret hacminin 50 katından fazladır. İşlemlerde ağırlık Amerikan doları, Euro ve Japon yeni üzerindedir.

1973 Petrol Krizi, 15 Ekim 1973 tarihinde Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Birliği'nin (OAPEC) Yom Kippur Savaşında ABD'nin İsrail Ordusuna destek vermesine karşılık olarak ilan ettiği petrol ambargosudur. OAPEC, ABD ve savaşta İsrail'den yana tavır sergileyen ülkelere artık petrol ihraç etmeyeceğini bildirir. Bununla beraber OPEC üyesi ülkeler dünya petrol fiyatlarını yükselterek ülkelerine giren kaynakları artırmaya karar verirler. Gelişmiş ülke sanayileri petrole bağımlı durumda olduğu için OPEC ülkelerinin önde gelen müşterileri durumundadır. 1973 yılında petrol fiyatlarındaki şaşkınlık verici artış ve 1973-4 dönemindeki borsanın çöküşü olan 1929 Wall Street iflası'ndan beri yaşanan küresel bir ekonomik krizdi ve sadece fiyat artışlarıyla açıklanamayacak mekanizmalara ve uzun dönem etkilerine sahipti.

<span class="mw-page-title-main">New York Menkul Kıymetler Borsası</span>

New York Menkul Kıymetler Borsası , ABD, New York City, Aşağı Manhattan, 11 Wall Street'te bulunan menkul kıymet borsasıdır. Kasım 2010'da Dünyanın en büyük borsalarının Market capları $13.39 trilyon değeri bulan hisseye sahiptir. 2008 yılında ortalama $153 milyar günlük işlem hacmine ulaşmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Petrodolar geri dönüşüm</span>

Petrodolar geri dönüşümü, bir ülkenin petrol ihracatından elde ettiği gelirin uluslararası harcaması veya yatırımıdır. Bu terim genelde, ham petrol ihracatından, petrolle kendi ekonomilerine verimli bir şekilde yatırım yapabileceklerinden daha fazla para kazanan başlıca petrol ihraç eden ülkeler, özellikle OPEC üyeleri artı Rusya ve Norveçi ifade eder. Petrol üreticilerinden petrol tüketicilerine kadar ortaya çıkan küresel karşılıklı bağımlılıklar ve finansal akışlar, bazıları ABD dolarına sabitlenmiş ve bazıları çeşitli para birimlerinde çok çeşitli işlemler de dahil olmak üzere yılda yüz milyarlarca ABD doları ölçeğine ulaşabilir. Bu akışlar, hem küresel finans hem de petrol politikaları için önemli sonuçlarla birlikte, uluslararası yatırım ve yardımla ilgili hükûmet düzeyindeki kararlardan büyük ölçüde etkilenmektedir. Bu fenomen en çok petrol fiyatının tarihsel olarak yüksek olduğu dönemlerde belirgindir.

<span class="mw-page-title-main">Cemşid Amuzegar</span> 71. İran Başbakanı ve OPEC kuşatması rehinesi

Cemşid Amuzegar,, eski İranlı iktisatçı ve siyasetçi. Pehlevi Hanedanı döneminde, 7 Ağustos 1977 ile 27 Ağustos 1978 tarihleri arasında İran başbakanı olarak görev yaptı.

Plaza Anlaşması (Japonca:プラザ合意), 22 Eylül 1985 tarihinde Fransa, Batı Almanya, Japonya, ABD ve Birleşik Krallık'ın New York'ta bulunan Plaza Otel'de para piyasalarına müdahale ederek Japon yeni ve Alman Markı karşısında ABD dolarını değer kaybettirilmesi için yaptıkları antlaşmadır. ABD doları, anlaşma zamanından piyasaya tekrar müdahale edileceği Louvre Anlaşması'na kadar önemli ölçüde değer kaybetti. Anlaşmasının ana amacı, para kontrolünü zorlayarak Amerikan ve Avrupa mallarının ihracatta Japon malları karşısında rekabet gücünü sağlamaktı.