İçeriğe atla

İran'daki Çerkesler

İran'daki Çerkesler
Персием ис Адыгэхэр
چرکس های ایران
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Tehran, Gilan (eyalet), Mâzenderan, Reşt, Doğu Azerbaycan, Fars (eyalet),[1] İsfahan, Aspas
Tahmini 50,000
Ağır asimilasyon ve etnik kökene dayalı nüfus sayımlarının yapılmaması nedeniyle kesin nüfus bilinmiyor.[2][3][4] Ülkedeki en büyük ikinci Kafkas kökenli grup.[3]
Diller
Farsça
Çok az miktarda Çerkesçe
Din

İran'daki Çerkesler İran'da etnik bir azınlıktır. İran'daki Çerkesler, diğer Çerkes diasporalarından farklıdır; çoğu Safevi ve Kaçar döneminden gelmektedir ve yoğun olarak Farslaşmıştır, ancak bir kısmı da 19. yüzyılın sonlarında Çerkes soykırımı sonucuna göç etmiştir. İran'daki Çerkesler son birkaç yüzyıldaki dönemlerde oldukça etkiliydi. Bunların büyük çoğunluğu Fars diline asimile olmuştur ve artık çok az sayıda kişi ana dillerini konuşan Çerkes dilini konuşmaktadır.

Tarih

İran'daki Çerkeslerin uzun bir geçmişi vardır. Bir dereceye kadar, komşu Osmanlı Türkiye'sinde yaşayan kardeşleriyle aynı rolü paylaşıyorlardı; birçoğu ithal edilmiş kölelerdi ama aynı zamanda imparatorluktaki önemli soylu ailelerin çoğunu oluşturuyordu; diğerleri ise kral yapıcı, askeri komutan, asker, zanaatkar, köylü gibi çeşitli sınıflara mensuptu.Safevi ve Kaçar hanedanının çeşitli krallarının yönetimi altında birçok Çerkes İran'da yaşadı.[5]

Safeviler

İran'daki ilk Çerkes varlığı, Şeyh Cüneyd'in Çerkesya'nın çeşitli bölgelerine baskın düzenlediği ve esir topladığı erken Safevi dönemine kadar uzanıyor.[6] Kral I. Tahmasp'ın (hükümdarlık dönemi 1524-1576) zamanından itibaren Çerkesler, İran toplumunda önemli bir rol oynamaya başladılar[6] ve İran merkezli birbirini takip eden imparatorluklarda büyük bir etnik grup olarak görünmeye başladılar.

Çerkesler gulam olarak adlandırılan elit orduların büyük bir kısmını oluşturuyordu ve bu nedenle çok önemli bir rol oynadılar. Bu ordu, uygulanması ve oluşumu bakımından komşu Osmanlı Türkiye'sindeki Yeniçerilere benziyordu.[7] Ordularda bulunanlar, ileri eğitimden sonra İslam'a geçtiler ve Müslüman aileler tarafından yetiştirildiler, en iyi askeri eğitim ve teçhizatı aldılar ve imparatorluğun en güçlü sınıfıydılar.

17. yüzyılın ilk yarısında Safevi İran'ında bulunan Thomas Herbert'e göre Aspas'ta, yaklaşık 40.000 Hıristiyan Çerkes ve Gürcü yaşıyordu.[8] Kral I. Süleyman'ın hükümdarlığı döneminde (hükümdarlık dönemi 1666-1694), yalnızca Safevi başkenti İsfahan'da tahminen 20.000 Çerkes, Dağıstanlı ve Gürcü yaşıyordu. [9]

Şahların, prenslerin ve prenseslerin çoğu asil Çerkes soyundan geliyordu. Saraydaki Safevi soylularının çoğu Çerkes'ti.[10] Aslında Safevilerin oldukça karışık ataları birçok Çerkes soyunu içermektedir.[11][12] Kral II. Abbas (hükümdarlık dönemi 1642-1666) ve Şah Süleyman I (hükümdarlık dönemi 1666-1694), Çerkes annelerden doğan en yüksek soyluların örneklerinden sadece birkaçıdır.

Kaçarlar

1864 yılında Kuzeybatı Kafkasya'daki Çerkes Soykırımı'nın ardından, bazı Çerkesler Rusya sınırındaki komşu Kaçar İranına sığındı. İran'da hükûmet bir asimilasyon politikası izleyerek Kafkasyalı mültecileri yavaş yavaş nüfusa dahil etmeye başladı. Bu sürgünlerden bazıları 1864'ten itibaren çeşitli yüksek rütbelere yükseldi; Pers Kazak Tugayı tamamen Kafkasyalılardan oluşuyordu.[13]

Günümüz

Yüzyıllar boyunca yaşanan yoğun asimilasyona rağmen Çerkes yerleşimleri 20. yüzyıla kadar varlığını sürdürdü. Ancak, bir zamanlar büyük Çerkes azınlığı tarafından da yaygın olarak kullanılan Çerkes dilleri, artık İran'da çok sayıda Çerkes bu dili konuşmuyor.[14][15][16] İranlı Çerkeslerin çoğu Çerkes olduğunu bilmemektedir. Çerkesler, Gürcülerden sonra İran'daki Kafkas kökenli ikinci en büyük gruptur ve önemli sayıdadır.

Önemli kişiler

Kısmi veya tam Çerkes kökenli önemli İranlılar şunları içerir:

  • Fawzia Fuad, İran İmparatoriçesi eşi (1941–1948).[17]
  • İran Prensesi Shahnaz
  • Prenses Zahra Mahnaz Zahedi
  • Prens Keyhosrow Cihanbani
  • Prenses Fevziye Cihanbani
  • İran Kralı I. Süleyman
  • Teresia Sampsonia
  • Yusuf Ağa
  • Pari Han Hanım
  • Sultan Ağa Hanım
  • İran Kralı II. Abbas
  • Şamhal Sultan
  • Nakihat Hanım
  • Kayhosrow Han Çerkes
  • Qazāq Khan Çerkes, Şirvan valisi, Kızılbaş (Karamanlu ve Ḵeneslu tümenleri) komutanı
  • Ferhad Bey Çerkes
  • Khvajeh Muhammed Safavi
  • Moḥammad-Bāqer Safī Mirza
  • Ūzūn Behbūd Beg
  • Süleyman Mirza (I. Tahmasp'ın oğlu)
  • İranlı Safi
  • Anna Hanım
  • Necefkuli Han Çerkes
  • Feridun Han Çerkes

Kaynakça

  1. ^ "ČARKAS". 17 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2015. 
  2. ^ "International Circassian Association". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2014. 
  3. ^ a b Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East 14 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Facts On File, Incorporated 978-1438126760 p 141
  4. ^ Fredrik Thordarson, “Caucasus ii. Language contact. Caucasian languages in Iran,” EIr. V, 1990, pp. 94-95.
  5. ^ Hamed Kazemzadeh (9 Şubat 2018). "Circassians in Iran". Caucasus Times (İngilizce). 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  6. ^ a b Eskandar Beg, I, pp. 17–18
  7. ^ "BARDA and BARDA-DĀRI v. Military slavery in Islamic Iran". 17 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2015. 
  8. ^ Thomas Herbert.
  9. ^ Matthee 2012.
  10. ^ Aptin Khanbaghi.
  11. ^ [1] Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, L.B. Tauris. 2006, p. 41.
  12. ^ Rudolph (Rudi) Matthee Encyclopaedia Iranica, Columbia University, New York 2001, p. 493
  13. ^ "The Iranian Armed Forces in Politics, Revolution and War: Part One". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2014. 
  14. ^ Oberling, Pierre (7 Şubat 2012). "Georgia viii: Georgian communities in Persia". Encyclopaedia Iranica. 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2014. 
  15. ^ "Circassian". Official Circassian Association. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2014. 
  16. ^ "Persians: Kind, hospitable, tolerant flattering cheats?". The Iranian. June 1997. 20 Haziran 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2014.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  17. ^ Montgomery-Massingberd, Hugh, (Ed.) (1980). "The French Ancestry of King Farouk of Egypt". Burke's Royal Families of the World. II: Africa & the Middle East. Londra: Burke's Peerage. s. 287. ISBN 978-0-85011-029-6. OCLC 18496936.  Birden fazla |editör1= ve |editör-soyadı= kullanıldı (yardım)

Ek okuma

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Safevîler</span> 1501–1736 arasında İranda varlığını sürdürmüş devlet

Safevî İmparatorluğu, Safevîler veya Safevî Devleti, 1501 ve 1736 yılları arasında varlığını sürdürmüş, sıkça modern İran tarihinin başlangıcı olarak kabul edilen, İran tarihindeki en önemli hanedanlıklardan biri olan Türk kökenli Safevi Hanedanı tarafından yönetilmiş devlet. Bugünkü İran, Azerbaycan, Ermenistan, Irak, Afganistan, Türkmenistan ve Türkiye'nin doğu kesiminde varlığını sürdürmüş, Şiî Onikiciliği resmî mezhep olarak kabul etmiş ve İran'ın varisi olduğu Safevî Hanedanı'nın devletidir.

İran Batı dünyasının ortak kullanımında coğrafik adlandırma ile ilgili bir tartışma öznesi haline gelmiştir. Bu ülke için iki olası isim İran ve Pers İmparatorluğudur; burada yaşayanlara da bu tercihlere göre İranlı ve Pers denir.

<span class="mw-page-title-main">Tebriz Hanlığı</span>

Tebriz Hanlığı, İran'ın kuzeybatısındaki Güney Azerbaycan bölgesinde yer almış eski hanlıktır. Hanlık, Dunbuli Aşireti reisi Necef Kulu tarafından 1757 yılında kuruldu. Hanlık zaman içerisinde bölgedeki Türklerle akrabalık bağları kurmuştur,1802'de hanlık lağvedildi ve toprakları Hoy Hanlığı'na katıldı.

<span class="mw-page-title-main">Antik İran</span> İran kültürel etkisine sahip bölge

Antik İran ya da Büyük İran sözcüğünün anlamı İran kültürel etkisine sahip bölgeleri ifade eder. Kabaca İran kültürünün yeri olan İran Platosu merkezinde olmak üzere Kafkasya, Doğu Anadolu Bölgesi toprakları, İndus Nehri ve Pakistan içeren topraklar içerisinde kalan bölgenin tarihsel adıdır. Ayrıca İran kültürüne etki eden bu terimi Encyclopædia Iranica tarafından da kullanılmaktadr.

Safevi şahı unvanı, 1501 sonbaharında I. İsmail'in Çabani ve Şerur savaşlarını kazandıktan sonra Tebriz'i ele geçirmesi ve kendisini Şah ilan etmesiyle kabul edilmiş ve 1736 yılında Nadir Şah olduktan sonra bu hanedandan alınmıştır.

<span class="mw-page-title-main">II. İsmail</span> 3. Safevi Türkmen hükümdarı

II. İsmail. 1576-1577 döneminde Safeviler'in üçüncü Şahı olarak hüküm sürmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Süleyman (Safevî şahı)</span> 8. Safevi Türkmen hükümdarı

Şah Süleyman, Safevilerin 8. şahı.

<span class="mw-page-title-main">Safevî vezîriâzamları listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Safevî Devleti vezirleri listesi.

<span class="mw-page-title-main">Erivan Vilayeti (Safevî Devleti)</span>

Erivan Vilayeti veya diğer ismiyle Çukur Saad, Safevi İmparatorluğu'nun günümüz Ermenistan toprakları merkezli bir vilayetiydi. Bölgenin başkenti, Safevî valilerinin bulunduğu şehir olan Erivan'dı.

<span class="mw-page-title-main">Sadık Han Zend</span>

Sadık Han Zand, 22 Ağustos 1779'dan 14 Mart 1781'e kadar Zend Hanedanının beşinci şahı idi.

<span class="mw-page-title-main">Bahtrioni Ayaklanması</span>

Bahtrioni Ayaklanması, 1659 yılında Safevi İran'ın siyasi egemenliğine karşı Doğu Kaheti Krallığı'nda gerçekleşen bir isyandı. İsyan, Bahtrioni kalesinde meydana geldiği için savaşın adı olarak kayıt edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">I. Simon</span> 1556dan 1569a ve 1578den 1599a kadar Gürcü Kartli kralı

I. Simon ya da diğer bir bilinen adıyla Svimon, 1556–1569 ve 1578–1599 yılları arası hüküm süren Gürcü Kartli kralıdır. İlk yönetim süresi boyunca Gürcistan'daki Safevi hâkimiyetine karşı savaştı. 1569'da Safeviler tarafından esir alındı ve dokuz yıl boyunca esaret altında kaldı. 1578'de serbest bırakıldı ve Kartli'de yeniden başa geçti. Bu dönemde, Gürcistan'ın Osmanlı hâkimiyetine karşı bir İran tebaası olarak savaştı. 1599'da Simon, Osmanlılar tarafından esir alındı ve esaret altında öldü. 1557'den 1569'a kadar Mahmud Han ve 1578'den 1599'a kadar Şahnavaz Han olarak biliniyordu.

Garisi Muharebesi, 1556'da Garisi köyünde Gürcü ve Safevi İran orduları arasında gerçekleşen muharebedir.

<span class="mw-page-title-main">İsa Han Safevi</span>

İsa Han Safevi ve ya İsa Han Şeyhavend, I. Abbas (1587-1629) devrinde yüksek görevlerde hizmet eden Safevi Hanedanı'na mensup şahzade.

Mirze Nağı Nasiri ve ya Mirze Nağı Ordubadi Safevi Devleti'nin büyük bürökrat ailelerinden biri olan Ordubadiler ailesine ait olan devlet görevlisi.

Evez Bey Ustaçlı Kızılbaş aşiretlerinden olan Ustaçlıların Tamişli boyundan olan ve 16. yüzyılın başlarında görev yapan subaylarındandır.

Safevi-Rus antlaşması, Temmuz 1717'de Rusya Çarlığı ile Safevi devleti arasında imzalanan bir antlaşmadır. Anlaşma, Safevi Devleti Baş veziri Feteli Han Dağıstani ile Rusya Büyükelçisi Artemi Volinsky arasında imzalandı. I. Petro, anlaşmayı Temmuz 1719'da onaylamıştır. Safevi hükümdarı Şah Sultan Hüseyin (1694-1722) 1720'de antlaşmayı onaylamıştır. Bu anlaşma, Safevi devleti ile Rusya arasında imzalanan ilk resmi ikili anlaşmadır.

<span class="mw-page-title-main">Krtzanisi Muharebesi</span>

Krtzanisi Muharebesi Kartli-Kaheti ve İran orduları arasında 1795 yılında Tiflis yakınlarında Krtzanisi bozkırında gerçekleşen savaşdır. Ağa Muhammed Han İran'da kendi hükûmetini güçlendirdikten sonra kral II. Erekle'nin Rusya ile birliği bozmasını ve İran'a bağlanmasını istiyordu. Georgiyevsk Antlaşması'na bağlı kalan II. Erekle Rusya'dan yardım gelmesini bekliyordu. Eylül ayının başında Ağa Muhammed Han 35 bin kişilik bir orduyla Gürcistan'a doğru harekete geçti ve 8 Eylül'de Kura Nehri kıyısında kamp kurdu. Gürcistan Ağa Muhammed Han'ın bu saldırısını bekliyordu ancak II. Erekle Rusya'dan gelecek yardıma güvendiği için zamanında gerekli önlemlerin alınması başarılamadı ve hazırlıksız bir şekilde düşmanla karşılaştı. Gürcü komutanları araziyi kullanmaya ve düşmanı, fazla kuvvetleri konuşlandıramayacağı ve savaşa giremeyeceği koşullarda savaşmaya zorlamaya karar verdi.

İran Gürcüleri veya Fereydan Gürcüleri Gürcü kökenli İran vatandaşlarıdır. Bugünkü Gürcistan, eski zamanlarda Ahameniş ve Sasani imparatorluklarına zaman zaman bağlı olarak yönetildi ve 16. yüzyıldan 19. yüzyılın başlarına kadar Safeviler ve daha sonra Kaçarlar olmak üzere İran'a bağlı krallıklara sahipti. Şah Abbas, selefleri ve halefleri, Kızılbaşların gücünü azaltmak, endüstriyel ekonomiyi geliştirmek, orduyu güçlendirmek ve çeşitli bölgelerde İsfahan, Mazandaran ve Huzistan eyaletleri de dahil olmak üzere İran'da yeni inşa edilen şehirleri doldurmak amacıyla yüzbinlerce Hristiyan ve Yahudi Gürcüyü zorla bu topraklara sürgün etti. Aralarında soyluların da bulunduğu bir kısmı da yüzyıllar boyunca gönüllü olarak göç etti ve bazıları da 19. yüzyılda Rusya'nın Kafkasya'yı ele geçirmesinden sonra muhacir olarak İran'a göç etti. Feridunşehr'in Gürcü topluluğu, Fars dili ve Oniki İmamcı Şii İslam gibi İran kültürünün belirli yönlerini benimsemek zorunda kalmalarına rağmen bugüne kadar Gürcü kimliklerini korudular.

<span class="mw-page-title-main">Kârkiyâ Hanedanı</span> Zeydî Şiâ hanedanı

Kârkiyâ Hanedanı, ayrıca Kiya'idler olarak da bilinir, 1370'lerden 1592'ye kadar çoğunlukla Biya-piş'i yöneten yerel bir Zeydi hanedandır.