İçeriğe atla

İran'da laiklik

İran'da lâiklik, başlangıcı Pehlevi Hanedanı'ndan Şah Rıza Pehlevi'nin tahta çıktığı 1925 yılına uzanan bir tarihe sahiptir. İran'da laiklik bir devlet politikası olarak uygulanmaya başladıktan sonra hicab adı verilen başörtüsü ve çador adı verilen çarşaf adlı giysilerle birlikte dinsel bayramlar olan Muharrem ve Aşure gibi kutlamalar, din adamlarının umuma açık yerlerde vaaz vermeleri yasaklandı, cami eylemleri yoğun biçimde engellendi ve düzenlendi.

Gelenekçiler ve yabancı gözlemciler tarafından eleştirilmekle birlikte Şah Rıza İran'ı sekülerleştirmeyi ve Şii din adamlarının devlet ve toplum üzerindeki etkisini yok etmeyi amaçlıyordu. Rıza'nın döneminde, sekülarist politikalara karşı bir ters tepki olarak İslami köktenciliğin ve terörizmin ilk örnekleri görülmeye başladı. Örneğin, Ahmed Kesrevi gibi seküler politikacılar Müslüman cihatçılar tarafından suikasta uğradı, bunlardan en kötü şöhrete sahip olan İslam Fedaileri'nin kurucusu, suikastlarla bağlantılı bulunduğu gerekçesi ile 1955'te idam edilen Nevvab Safevi bugün İran'da mevcut olan İslami yönetim tarafından kahraman olarak kabul edildi.

Ülkesinin II. Dünya Savaşı yıllarında, Ağustos 1941'de, Sovyet ve İngiliz askerleri tarafından işgale uğramasıyla tahttan indirilerek sürgüne gönderilmesiyle Şah Rıza dönemi uygulamaları sona erdi. Şah Rıza'nın yerine oğlu Şah Muhammed Rıza Pehlevi 26 Eylül 1941'de tahta çıkarıldı. 1941 ve 1953 yılları arasında İran'da demokrasi oluşturulma faaliyetleri görüldü. Ancak, Şii din adamları, öncelikli taraftar yoğunluklarının bulunduğu merkezi İran'ın kırsal bölgelerinde önceki güç ve etkinliklerine yeniden ulaşmalarını sağlayacak desteğe sahipti.

1953'ten sonra İran hükûmeti gittikçe daha az demokratik bir hale gelirken Şah Rıza'nın laiklik politikalarını ve Şii din adamlarının etkisini kırma yönündeki uygulamalarını restore etmek isteyen adımlar atıldı.

1960'ların sonlarında Şah Muhammed Rıza talebelik dönemindeki Şii din adamlarıyla bir diploma temin etmeleri için devlet üniversitelerine katılmalarını, böylece bir vaizlik belgesi almalarını şart koştu. Şah Muhammed Rıza, 1970'lerde Şii din adamlarının İran Parlamentosu'na katılmalarını men eden adımlar attı ve dinsel simgelere yönelik halka açık alanlarda engellemeleri empoze etti.

Hem Şah Rıza hem de Şah Muhammed Rıza, Fransız İhtilali ve klasik Amerikan okullarının savunumlarından olan din ve devletin ayrılığı düşüncesinden etkilenmişlerdi. Pehleviler döneminde İran, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri'yle yakın ilişkiler geliştirdi. Şubat 1979'daki devrimde Başbakan Shapur Bakhtiar hükûmetinin düşürülmesinden sonra başbakan yapılan Mehdi Bazargan idaresinde, Ayetullah Humeyni ve O'nun devrim öncesi hizbinin planlarına uymayan ve bir serbest piyasayı hedefleyen bir geçici hükûmet kuruldu. Bu nedenle, Bazargan hükûmeti, 4 Kasım 1979'da baş gösteren ve köktenci öğrenciler tarafından gerçekleştirilen Rehineler Krizi'nin hemen ardından başlayan kitle gösterileriyle düşürüldü.

Bazargan hükûmetinin düşürülmesi aynı zamanda İran'da bir devlet politikası olarak lâikliğin de sona ermesi anlamına geliyordu. Şubat 1980'de İslamcı Cumhuriyet Partisi tarafından bugünkü mevcut teokratik hükûmet biçimi oluşturuldu ve Ayetullah Humeyni Üst Lider olarak kabul edildi.

İslamcı hükûmete karşı lâiklik yanlısı muhalefet 1984'e kadar etkin oldu. Bu tarihten sonra sekülaristler, mevcut rejim hiyerarşisi tarafından heretik ve dinden çıkmış kişiler olarak tanımlandı ve sonunda hapis, idam veya sürgün edildiler.

İran'da öne çıkan lâiklik yanlıları

Ayrıca bakınız

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Ruhullah Humeyni</span> İran İslam Cumhuriyetinin ilk dinî lideri

Ruhullah Humeyni, İranlı siyasetçi ve Şii din adamı. Ayetullah Humeyni olarak da anılır. İran İslam Devrimi'nin siyasi ve ruhani lideriydi. Muhammed Rıza Pehlevi rejimine son verip İslam Cumhuriyeti'ni kurdu ve devrimden sonraki tüm dinî ve siyasi yetkileri elinde tuttu.

<span class="mw-page-title-main">İslami Davet Partisi</span> Irakta bir siyasi parti

İslami Davet Partisi veya İslami Çağrı Partisi, Irak'taki siyasi partilerden biridir. Irak Yüksek İslam Konseyi ile birlikte Şii Birleşik Irak İttifakı'nın iki ana partisidir. Ocak 2005 Irak seçimlerinde ve daha uzun vadeli Aralık 2005 seçimlerinde mecliste çok sayıda sandalye kazandı. Parti, İran-Irak Savaşı sırasında ve İran Devrimi'nde Ayetullah Ruhullah Humeyni'yi destekledi. Hala İran ile olan ideolojik farklılıklara rağmen Tahran'dan mali destek almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">İran İslam Devrimi</span> 1979 yılında İrandaki monarşinin yıkılıp İslam Cumhuriyetinin kurulmasıyla sonuçlanan devrim

İran Devrimi veya İslam Devrimi, 1979 yılında İran'ın Muhammed Rıza Pehlevi liderliğindeki bir monarşiden, Ayetullah Ruhullah Humeyni yönetiminde İslam hukuku ve Şiî mezhebi görüşlerini esas alan İslam Cumhuriyeti kurulmasına dönüşen popüler hareketin adıdır.

<span class="mw-page-title-main">Muhammed Rızâ Pehlevî</span> Pehlevi Hanedanından son İran şahı

Muhammed Rızâ Pehlevî, 1941'den, ülkesini terk ettiği 1979'a kadar tahtta kalan İran şahıdır. Batı yanlısı bir dış politika izleyen Pehlevi, İran'ın son Monarşik lideridir. Şehinşah ve Sayeh-eh-Hodah gibi imparatorluk unvanları vardır.

<span class="mw-page-title-main">İran Geçici Hükûmeti</span>

İran Geçici Hükûmeti, 1979-1980 yılları arasında, İslamî Devrim'den sonra İran'da kurulan ilk hükûmettir. Ayetullah Humeyni'nin emri ile 4 Şubat 1979 tarihinde Şah'ın başbakanı Şahpur Bahtiyar hâlâ görevdeyken ilan edilmiştir. Mehdî Bazargan geçici hükûmetin geçici başbakanlık görevini üstlenmiş 14 Kasım 1979 tarihinde 7 üyeden oluşan kabinesini kurmuştur. Bu kabinenin ilan edilmesi ordunun Humeyni ile Bahtiyar'ın destekçileri arasındaki çatışmaların karşısında tarafsızlığını ilan etmesinin üç gün sonrasında gerçekleşmiştir. Bunun üzerine Bahtiyar istifa etmiş ve o gün, 11 Şubat, İslami Devrim Zaferi Günü olarak adlandırılmıştır. 4 Kasım 1979'da Amerika Birleşik Devletleri ile İran arasında yaşanan bir rehine krizinin ardından, 6 Kasım 1979 tarihinde yeni hükûmet, sebep olarak bunu göstermese de topluca istifa etmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Rıza Pehlevi</span> Pehlevi Hanedanından İran şahı

Rıza Şah Pehlevi, 1925-1941 arasında İran'ın şahı. Büyük Rıza Şah adıyla da tanınır. Kaçar Hanedanı'nın son şahı olan Ahmed Kaçar'ı devirerek Pehlevi Hanedanı'nı kurdu. Kurduğu Pehlevi rejimi laik, milliyetçi, militarist ve anti-komünist bir rejimdi.

<span class="mw-page-title-main">Ekber Haşimi Rafsancani</span> 4. İran cumhurbaşkanı

Ali Ekber Haşimi Rafsancani, İranlı din ve devlet adamı. 1989-1997 arasında İran'nın 4. Cumhurbaşkanı.

Tudeh Partisi veya Tude Partisi, İran'da kurulan bir komünist partidir. Tam ismi İran Kitlelerinin Partisi'dir. Sovyetler Birliği Komünist Partisi'yle yakın ilişki içinde olmuştur. Tudeh, 1953 yılında başbakan Musaddık rejimine karşı yapılan darbeyle ve daha sonra Ruhullah Humeyni tarafından sürdürülen tasfiyelerle etkisizleştirilene kadar, İran'daki başlıca politik partilerden biri konumundaydı.

<span class="mw-page-title-main">Pehlevî Hanedanı</span> 1925-1979 yılları arasında İranı yöneten hanedan

Pehlevî Hanedanı, İran Şahanşah Devleti'ne 54 yıl boyunca hükmetmiş Mazenderan kökenli hanedan.

<i>Velâyet-i Fakih yâ Hükûmet-i İslamî</i>

Velâyet-i Fakih veya Hükûmet-i İslamî, İranlı şii dini lider Ruhullah Humeyni tarafından teokratik islam devleti fikri üzerine yazılan ve 1970 yılında ilk baskısı yapılan bir kitaptır. Kitap Türkçeye "İslam Fıkhında Devlet" olarak çevrilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Muhammed Behişti</span>

Muhammed Hüseyin Behişti, İranlı din âlimi ve yazar, İslam devrimi'nin kurucularındandır.

<span class="mw-page-title-main">Muhammed Bakır el-Hekim</span>

Büyük Ayetullah Muhammed Bakır El-Hekim Iraklı Taklit Mercii'dir. 1939'de Irak'ın Necef şehrinde dünyaya geldi. Irak İslam Devrimi Yüksek Konseyi'nin başkanıydı.

<span class="mw-page-title-main">Ebu'l-Kasım Hoyî</span>

Büyük Ayetullah Seyyid Ebu'l-Kasım Hoyî el-Musevi 19 Kasım 1899 - 8 Ağustos 1992) İranlı-Iraklı Şii bir merciydi. Hoyî, en etkili Şii alimlerden biri olarak kabul edilir.

Mısır'da lâiklik hem hem Mısır hem de Orta Doğu tarihinde önemli bir rol oynamıştır. Mısır'ın lâiklikle ilk tanışması tartışma ortamının korunduğu 1882 ve 1952 yılları arasında olmuştur. Bu dönemin ortamında; ön seküler entelektüller olan Ya'kub Sarruf, Faris Nimr ve Nikola Haddad çalışmalarını yayımlatma imkânı buldular. Bu tartışma El Ezher ulemasından, dinsel yargıç, Ümmet (Umma) Partisi kurucularından ve hükûmet bakanı olan Mısırlı Şeyh Ali Abdurrazık (1888-1966) göreve geldiğinde hararetli bir meseleye dönüştü, "çağdaş İslam tarihinin kritik, entelektüel ve dinsel tartışma ortamında en önemli belgedir."

<span class="mw-page-title-main">Hüseyin Ali Muntazeri</span>

Hüseyin Ali Muntazeri ya da Hüseyin Ali Muntazıri İranlı din adamı, insan hakları aktivisti ve yazar.

<span class="mw-page-title-main">Hasan Ruhani</span> 7. İran cumhurbaşkanı

Hasan Ruhani, İranlı siyasetçi, din adamı, hukukçu ve İran'ın 7. cumhurbaşkanı.

<span class="mw-page-title-main">Mehdi Bazergan</span> 75. İran Başbakanı

Mehdi Bazergan, İranlı akademisyen, uzun zamandan beri demokrasi yanlısı bir eylemci ve İran'ın geçici hükûmetinin başındaydı ve 1979 İran Devrimi'nden sonra İran'ın ilk başbakanı oldu. Kasım 1979'da İran rehine krizi olayını protesto etmek ve hükûmetinin bunu önleme konusundaki başarısızlığının ardından başbakanlık görevinden istifa etti.

İran Şehinşah Devleti'nde (1925-1979), İran İslam Cumhuriyeti döneminde, hükûmetin İran vatandaşlarının haklarına yönelik muamelesi İranlılar, uluslararası insan hakları aktivistleri, yazarlar, STK'lar ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından eleştirilmişti. Şahların yönetimi altındaki monarşi, çoğu Batılı örgüt tarafından berbat bir insan hakları siciline sahip olduğu için geniş çapta saldırıya uğrasa da, ondan sonra gelen İslam Cumhuriyeti hükûmeti birçokları tarafından daha da kötü kabul ediliyor.

<span class="mw-page-title-main">Pehlevî İranı</span> 1925ten 1979a kadar İranı yöneten rejim

İran Şehinşah Devleti ya da yaygın ismiyle Pehlevi İranı, 1925 yılından İran Devrimi'nin bir sonucu olarak monarşinin devrildiği 1979 yılına kadar varlığını sürdürmüş devlet.

<span class="mw-page-title-main">Humeynizm</span> Ruhullah Humeyninin fikir ve görüşlerini esas alan ideoloji

Humeynizm veya Humeynicilik, 1979 İran İslam Devrimi'nin lideri Ruhullah Humeyni'nin dini ve siyasi fikirlerini ifade eder. Ayrıca Humeynicilik, Humeyni'nin kurduğu İran İslam Cumhuriyeti'ni yöneten din adamı sınıfının ideolojisini de ifade ediyor olabilir. Bu aynı zamanda İran, Irak ve Lübnan'daki On İki İmamcı Şii nüfusun bazı kesimlerinin "radikalleşmesine" ve İran hükûmetinin Afganistan, Pakistan, Suudi Arabistan ve Afrika'daki Şii azınlıkları "silah altına almasına" atıfta bulunmak için de kullanılabilir. Humeynicilikten türetilen Humeynici ve Humeyniciler kelimeleri aynı zamanda İran'ın dini yöneticilerinin üyelerini tanımlamak ve onları "normal" Şii Müslüman din adamlarından ayırmaya çalışmak için de kullanılabilir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.