İoannis Orfanotrofos

İoannis Orfanotrofos, ayrıca Orfanotrofos olarak da bilinir (Yunanca: Ἰωάννης ὁ Ὀρφανοτρόφος, "Öksüzlerin Hamisi"), Bizans İmparatorluğu'nda III. Romanos dönemi önemli hadım yönetici.

İoannis'in Paflagonya'lı mütevazı bir köylü ailesinin en büyük oğlu idi. İoannis, Konstantinopolis'e gençken gelmiş ve Bizans İmparatorluk sarayında işe girmişti. Burada hadım edilerek, bir hadım idareci olarak İmparatorluk sarayı bürokrasisine katıldı. İoannis'in üstün yetenekleri dolayısıyla Saray hadım bürokrasisi içindeki rütbeleri çabuk atlayarak ilerlediği bildirilmektedir. Saray hadım bürokrasi İoannis hakkında ilk tarihsel belgesel bilgiler II. Basileios döneminde imparatorluk sarayında "protonotarios" (merkezi imparatorluk dairelerine bulunan yargı yetkili sekreter) olarak görev yaptığı hakkındadır ve saraylı hadım İoannis'in imparator II. Basileios'un inandığı bir sırdaş ve bir danışman olan devlet memuru olduğu şeklindedir.

İoannis, III. Romanos daha imparator olmadan önce, Konstantinopolis'te değişik yargısal görevlerde bulunmakta iken, onun çıkarlarını savunması ile bilinmekte idi. Aralık 1025'te II. Basileios çocuksuz öldükten sonra Bizans imparatoru olan kardeşi VIII. Konstantinos döneminde Romanos Argyros imparatorun ve yeğenleri Zoi ve Theodora'nun üçüncü dereceden kuzenleri olup Konstantinopolis şehri Prefect (vali-yargıç) görevinde bulunup imparatorun dikkatini çekmişti. VIII. Konstantinos, Romanos Argyros'u, karısından ayrılıp onu bir manastıra girmeye zorladıktan sonra, büyük kızı olan Zoi ile 12 Kasım 1028'da evlenmesini sağladı. VIII. Konstantinos'un de erkek vârisi bulunmamakta idi ve büyük kızı Zoi onun varisi idi. VIII. Konstantinos, kızı Zoi'nın evlenmesinden 3 gün sonra öldü ve varisi olan büyük kızı Zoi'nin Bizans imparatorluk tahtına çıkması gerekti. Bizans geleneklerine göre onun yeni kocası da III. Romanos adı ile Zoi ile ortak imparator olarak tahta geçti. III. Romanos döneminin başında saraylı hadım idareci olan İoannis, imparator tarafından en yüksek saraylı hadim bürokrat görevi olan "praepositüs sacri cubiculi (imparatorun saray içi nazırı)" görevine getirildi. Bu görev "parakoimomenos (imparatorun yatak odasını paylaşan saraylı hadım görevi)" veya "senatörlük" görevi gibi saraylı hadımların yetişebilecekleri en yüksek devlet yöneticiliği görevi idi. İoannis İmparator III. Romanos tarafından Konstantinopolis'in en büyük yetimhanelerinden birinin idare reisliğine atanması nedeni ile Orfanotrofos (Öksüzlerin Hamisi) unvanı ile anılmaya başlandı.

İoannis Orfanotrofos dört küçük erkek kardeşini de Paflagonya'dan Konstantinopolis'e getirtmişti. Bunlardan ikisi (Konstantinos ve Yorgi) kendisi gibi hadım olarak Saray'da idareci olmuşlar ve hadım olmayan (Bizans terminolojisine göre "köse" olmayıp "sakallı" olan) diğer ikisi (Niketas ve Mihail) sarraflık (John Julius Norwich'e göre kalpazanlık) ile uğraşmaktaydılar.^[1]). Bunlardan en genci olan Mihail "yakışıklı erkek" olarak Konstantinopolis şehri sosyetesinde ün salmıştı.

İoannis Orfanotrofos, çocuğu olamamasına rağmen, ailesi için bir tanınmış sülale kurmanın yollarını aramıştır. 1033 yılında İoannis kardesi Mihail'i sarayda Zoi ve III. Romanos huzuruna çıkardığı zaman imparatoriçe birden bu yakışıklı gence aşık olmuştur. Onu devamlı saraya çağırıp özel imparatoriçe dairesinin devamlı misafiri yapmıştır. Zoi'nin kocası III. Romanos önce bu ilişkiyi görmemiştir ve hatta Mihail'i kendi özel hizmeti için kullanmaya da başlamıştır. Fakat Romanos'un kız kardeşi imparatora bunu fısıldayınca, imparator genç Mihail'i yanına çağırıp karısı ile hiç aşk ilişkisi olmadığına yemin ettirmiştir. Bu sıralarda Romanos ciddi olarak hasta olmuştu. Tarihçi Mihail Psellos'a göre bir yürüyen ölü gibi, yüzü grotesk şekilde şişmişti; soluksuzluktan yürüyemez halde idi ve eskiden güleç ve dost tabiatlı iken devamlı sinirli ve en ufak şeyden öfkelenir olmuştu.^[2]

Karısı Zoi'nın o zaman Romanos'tan nefret ettiği ve Mihail'e sırılsıklam aşık olduğu bilinmektedir, Tarihçi kaynaklar bu iki așığın imparator olarak hüküm süren Zoi'nin kocasına suikast düzenlemek için komplo kurmuş olduklarını iddia etmektedirler. Bilinen tarihe göre Romanus, 11 Nisan 1034 tarihinde saray hamamında yıkanmakta iken öldürülmüştür. Aynı gün Zoi, Mihail Paflagonyalı ile evlendi ve Zoi ve IV. Mihail ortak imparator olarak ilan edildiler. Bazı dönemin tarihçileri III. Romanos'un saray hamamı banyosunda öldürülmesini İmparatoriçe Zoi ile birlikte yüksek idareci İoannis Orfanotrofos'un III. Romanos'a özel bir zehir verilmesini sağlamakla ona karşı bir komplo ve suikast yapmakla itham etmektedirler.

Hayatı boyunca IV. Mihail, epilepsi hastasıydı ve zaman zaman sara nöbetleri geçirmekte idi. Bu nedenle yeni imparatorun kardeşi olarak ve imparatorluk yüksek bürokrasinin en üst mevkilerinde deneyimli başarılı bürokrat olarak devletin tüm maliye ve hazine yönetimini ve devletin yüksek görevlere atamalarını imparatorun ağabeyi olan İoannis Orfanotrofos üzerine aldı. IV. Mihail'in 11 Nisan 1034–10 Aralık 1041 döneminde yaptığı imparatorluk sırasında Bizans devletinin gerçek yöneticisi ağabeyi hadım İoannis Orfanotrofos oldu.

IV. Mikhail ve kardeşi idareci İoannis Orfanotrofos 1034, 1037, 1038 ve 1040 yıllarında hepsi başarısız kalan devlet komplolarına hedef oldular. Bunlardan birinin basının imparatoriçe Zoi olduğu bildirilir ve buna nedenin yeni imparatorun idareyi eline geçirdikten sonra Zoi'yi küçümsemeye başladığını açıkça belirtmesi olduğu kabul edilir. Dönemin bazı tarihçilerine göre (ve vakainüvis İoannis Skilicis vakainamesinde bulunan bir resimde) İmparatoriçe Zoi'nın sarayda hizmetli hadim Sgouritzes'e hadım yönetici İoannis Orfanotrofos zehirlemesi için özel zehir sağlamıştır. Ama bu komplo başarısız kalmıştır. En son 1040 komplosu patrisiyen Mihail Kiroularios tarafından planlanmıştır. Komplosu başarısız kaldıktan sonra bu kişi hayatını kurtarmak için bir manastıra çekilerek keşiş olmuştu.

İdareci İoannis kardeşi IV. Mikail Paflagonyalı imparator olduktan sonra ailesini devletin yüksek mevkilerine geçirmek için gayretler yaptı. Zamanın kronik tarihçisi İoannis Skilicis, İoannis'in çabaları ile kardeşlerinin hepsi İmparator'un şahsi idarecileri arasına girdiklerini ifade etmektedir. Kardeşi hadım olmayan Niketas'ı "Antioch (modern Antakya) doux" olarak tayin ettirdi ve onu takiben diğer kardeşi hadım Konstantinos yine "Antioch doux" görevine atandı. Hadım olan diğer kardeşi Yorgi imparator için "protovestiarios (teşrifatçı, mabeynci)" görevini üzerine aldı. Bu görev daha önce Symeon tarafından yapılmakta idi ve İoannis'in davranış nedeni ile Symeon işinden ayrıldı ve Olympus Dağı'nda inzivaya çekildi. İoannis'in kızkardeşi Maria "Stefan" adlı yine Paflagonyalı önce kalafatçılık bile yaptıktan sonra rütbelerden ilerlemekte olan bir Bizans donanması denizcisi ile evlenmişti. İoannis kayınbiraderi Stefan'ı birden hızla terfi ettirip Amiral ve Bizans donanmasının büyük bir filosunun komutanı yaptırdı. İoannis, Paflagonya asıllı yakın akrabalarından olan Şişman Antoni adlı bir papazı Nikomedia (modern İzmit) Piskoposu olarak atanmasını sağladı. 1037'de İoannis, Konstantinopolis Patriği olmak hevesine kapıldı. Bunun için o zaman Konstantinopolis Patriği görevinde olan Aleksios Studios'un görevinden ayrılması gerekmekte idi. Fakat İoannis'in onun bu görevden atılması için yaptığı entrikalar ve gayretler başarısız kaldı.

İoannis, IV. Mihail'nın imparatorluk döneminde Bizans'ın tekrar Sicilya'yı ele geçirebilmesi yapılan Sicilya seferinde kızkardeşinin kocası Amiral Stefan'ı kara ordusunu Sicilya'ya taşıyacak olan donanmanın komutanlığına getirilmesini sağladı. Donanma ile taşınan ve Sicilya'da karaya çıkartılan Bizans kara ordusunun komutanı olan Georgios Maniakes bu seferde önce başarılar kazandı. Bizanslılar Siraküza'yı ellerine geçirdikten sonra Sicilya seferi Bizans icin tam bir zaferle sona ermek üzere iken birden general ile amiralin araları açıldı. Bizanslılar için bundan sonra bir çöküş görülmeye başladı. Georgios Maniakes, Sicilya'daki ordu komutanlığından atıldı ve Konstantinoplis'e çağrıldı. İoannis ve IV. Mihail'in kız kardeşlerinin kocası Amiral Stefan bu seferin tümü için komutan olarak atandı. Fakat Amiral Stefan tecrübesizdi; kara askerî harekâtlarında başarısız kaldı. Sicilyalı Araplar kaybettikleri şehirler ve arazileri tekrar geri aldılar. Sicilya'da siyasi durum sanki bu büyük Bizans seferi hiç olmamış gibi eski haline dönüştü. Bu arada Amiral Stefan komutanlıktan atıldı ve Sicilya'da öldü.

İoannis'in, kardeşi ve imparator IV. Mihail'in hastalığının ilerlemesi nedeniyle ve bir varisi olmaması nedeni ile yüksek devlet idaresini elinde tutabilmek için yeni planlar yapması gerekliydi. İdareci İoannis, Zoi'yu ikna edip İoannis'in kayınbiraderi olan Amiral Stefan'ın oğlu olan ve babasının ilk görevleri dolayısıyla "Kalafatçı" olarak bilinen, Mihail'i 1035'te manevi evlat edinip, Caesar unvanı verdirip tahtın varisi yaptırdı. V. Mihail, dayısı IV. Mihail'in ölümünden üç gün sonra İmparatoriçe Zoi'yi bağlılık yemini ederek 10 Aralık 1041 tarihinde onunla birlikte ortak imparatorluk yapmak üzere tahta çıktı.

V. Mihail dayısı İoannis Orfanotrofos'un bir kuklası olmamak istemekteydi. Böylece imparatorluğunu güvencede olduğunu anlamasından hemen sonra ilk iş olarak kendisine ikbal yollarını açmış olan dayısı yüksek devlet idarecisi hadım İoannis Orfanotrofos'u görevlerinden azletti. Onun muhalifi olan Konstantinos Dalassenos'u serbest bıraktı.

İoannis Orfanotrofos'un bundan sonraki hayatı hakkında elimizde gayet az bilgi bulunmamaktadır. Bazı tarihçiler İoannis Orfanotronos'un bir manastıra keşiş olarak konulduğunu; 1043'te Konstantinopolis Patriği I. Mihail Kirularios emri ile gözlerinin çıkarılıp kör edildiğini ve İoannis'in bir eşekten düşüp, sonucu öldüğünü bildirmektedirler.

Wikimedia Commons'ta İoannis Orfanotrofos ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Psellos, Mihail (Tr.çev. Işın Demirkent) (1992) Mihail Psellos'un Khronographiası, Birinci Kitap, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları XIX.Dizi - Sa.12 . ISBN 975-16-0485-0
• Brand, Charles M. (1991). "The Oxford Dictionary of Byzantium". Alexander Kazhdan (Ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium (İngilizce). 2. Oxford ve New York: Oxford University Press. s. 1070. ISBN 0-19-504652-8. 
• Ringrose, Kathryn M. (2003) The Perfect Servant: Eunuchs and the Social Construction of Gender in Byzantium Chicago: University of Chicago Press, ISBN 978-0226720159 sayfa. 191-193.