İçeriğe atla

İli Nehri Antlaşması

İli Nehri Antlaşması
Antlaşmanın yapıldığı coğrafya
TürBarış Antlaşması
İmzalanma638
YerToygun

İli Nehri Antlaşması (638), Batı Göktürk Kağanlığı'nın On-ok ve Tuğluk urukları arasındaki iç savaşı sonlandıran boylar meclisi antlaşmasıdır. Bu antlaşmaya göre, kurucu boylar Batı Göktürk Devleti'nin konfederatif bütünlüğünü desteklemek ve garanti etmekle sorunlu tutulmuştur. Ancak buna bağlı olarak, On-oklar ve Tuğluklar, antlaşma uyarınca konfederasyona bağlı tam bağımsız iki devlet teşkil etmiştir.

638'de yapılan bu antlaşma adını İli Nehri'nden almıştır. Böylece İli Nehri, konfederatif yapının iki bağımsız devleti arasında sınır teşkil etmiştir. Deevletin bölünmesine neden olan savaşlar 634'te başlamıştır. Bu savaş yıllarında, kağanlığın toprakları beylik yapıalnmasına bağlı kalmak koşuluyla doğu boyları lehine yeniden paylaştırılmıştır.

Çatışmaların çıkması ve konfederatif yapının kurulmasında İzgil beyi Kül-erkin başrol oynamıştır. Birleşik Türk boyları ulusal meclisi olan Toygun, toprak sahibi Türk beylerinin katılımıyla toplanmış ve İşbara Teriş Tunga Kağan'ın tahttan indirilerek yerine Yukuk Kağan'ın Türk Kağan (Türk kağan ifadesi konfederasyonun kağanı anlamında kullanılırdı.) olarak atanmasına karar verilmiştir.[1] Antlaşmadan sonra azledilen Batı Göktürk Kağanı İşbara Teriş, ülkenin doğusundaki egemenliğini devam ettirmiştir. Ülkenin batısında ise Aşina ailesinden Yukuk Kağan etkili olmuştur. Aslen bir Doğu Göktürk asilzadesi olan Yukuk, Batı Göktürk kağanı olduktan sonra Yelbi Türk Kağan adıyla ülkeyi idare etmiştir.[2] Ancak Yukuk Kağan, antlaşmadan 4 yıl sonra tahttan çekilerek Kunduz kentine gitmiş ve ölene kadar burada yaşamıştır.[1] Batı Göktürklerinin parçalanmasından sonra, ortaya Türkeş Kağanlığı çıkmıştır.[3]

Antlaşmanın maddeleri

Antlaşmanın maddeleri birleşik Türk ulus meclisi olan Toygun'da alınan kararlardır. Toygun'da şu kararlar alınmıştır:

1. Kağanlık, On-oklar ve Tuğluklar tarafından konfederatif yapı içerisinde ikiye bölünecek,

2. İki devlet de bağımsız olacak,

3. İli Nehri'nin doğusunu On-oklar kontrol edecek, buranın yönetimi İşbara Teriş Tunga Kağan'da olacak,

4. İli Nehri'nin batısını aslen Doğu Göktürk kökenli Yukuk Kağan yönetecek, bu bölümün yönetiminde Tuğluklar etkili olacak,

5. Büyük hükümdar (Türk Kağan) olarak Yukuk Kağan atanacak, İşbara Teriş Tunga Kağan'dan bu unvan alınacak.

Kaynakça

  1. ^ a b Lev Nikolayeviç Gumilev: Eski Türkler (trans:D.Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2002, ISBN 975-7856-39-8 s.273-275 (Türkçe)
  2. ^ Zuev Yu.A, "The strongest tribe Esgil", s. 55–56, Almatı, 2004,, ISBN 9965-699-14-3
  3. ^ Zuev Yu.A, "Early Türks: Essays on history and ideology", Almatı, Daik-Press, 2002, s. 207, 209, 239, Şablon:Listed Invalid ISBN

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Göktürk Kağanlığı</span> Türk adını kullanan ilk Türk devleti

Göktürk Kağanlığı, asıl ismiyle Türk Kağanlığı Göktürkler tarafından kurulmuş ve 552-744 yılları arasında Orta ve İç Asya'da hükümdarlık sürdürmüş bir Türk imparatorluğudur ve bozkırların ilk model devletidir. Asya Hun İmparatorluğu'ndan sonra 2. Büyük Devlet lakabını almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Göktürk Kağanlığı</span> Göktürk devletinin ikiye ayrılmasıyla kurulmuş bir Türk devleti

Doğu Göktürk Kağanlığı, 582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti. 582 yılında bölünen Göktürk Kağanlığı'nın doğu kısmıdır.

<span class="mw-page-title-main">Batı Göktürk Kağanlığı</span> Göktürk devletinin ikiye ayrılmasıyla kurulmuş bir Türk devleti

Batı Göktürk Kağanlığı, Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında Tardu tarafından kurulan tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.

Çaç veya Şaş Taşkent çevresinde eski bir kent devleti. Zhao Wu dokuz soyunun biri.

İşbara Teriş Tunga Kağan, 634 - 639 yılları arasında Batı Göktürk Kağanlığı'nı yöneten kağan. Kendisinden önceki kağan olan Bağaşa Tulu Kağan'ın kardeşidir.

Tulan Kağan ya da Tou-lan Kağan 588-600 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır.

İl ya da İllig Kağan, Pinyin: xiélì kěhàn, Wade-Giles: hsieh-li k'o-han, Baghatur Shad, kişisel adları; Ashina Duobi/To-pi, 621-630 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı’ nın son hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

<span class="mw-page-title-main">Göktürk İç Savaşı</span>

Göktürk İç Savaşı, Taspar Kağan'ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinin neden olduğu iç savaştır. 584'te, İşbara Kağan'ın ordularının Apa Kağan'ın egemenliğindeki topraklara saldırmasıyla tırmanan gerilim; 587'e hem İşbara hem de Apa Kağan'ın ölmesiyle azalmıştır. Ancak, iç savaş yıllarında zayıflayan Göktürk Kağanlığı iyice güç kaybetmiş ve ikiye ayrılmıştır. Bu siyasi istikrarsızlık sonunda 630 yılında Doğu Göktürk 658 yılında da Batı Göktürk devleti ortadan kalkmış, İkinci Göktürk devletine kadar Ulus Bunalımı Yılları başlamıştır.

Tarduş Kağan ya da Tardu, Batı Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasını sağlayan siyasi ortamı oluşturan yabgu. Aslen bir Yabgu olmasına rağmen, yaptığı fetihlerle Türk Kağanlığı'nın genişlemesini sağlamış; İşbara Kağan ile girdiği mücadele ise ülkenin 604 yılında ikiye bölünmesiyle sonuçlanmıştır.

Töremen Apa Kağan, Göktürk İç Savaşı yıllarında Buhara bölgesinde yabguluk yapan Türk devlet adamı. Apa Kağan adıyla yabguluk yapmıştır, Türkçe kişisel adı ise Töremen'dir.

Ériş Kül Kağan, 7. yüzyılda Batı Göktürk Kağanlığı'nda hüküm süren Göktürk Kağanı. Kimi tarihçilere göre ise adı, "kar kaplanı" anlamına gelen "İrbiz"dir. Bazı tarihçiler tarafından Hazarların ilk kağanı olarak gösterilmiştir.

Yukuk Kağan ya da daha çok Çin kaynaklarında geçen adıyla Yukuk Şad, Batı Göktürk Kağanlığı'nın son dönemlerinde ülkeye hükmeden Türk kağanıdır. Kağanlığı döneminde, İli Nehri'nden Sibirya ormanlarına kadar olan bölgeyi egemenliği altında tutmuştur.

Şetu İl-Kullıg Şad Bağa İşbara Kağan ya da kısaca İl-Kullıg İşbara Kağan (Eski Türkçe: , işbara kağan, 沙缽略可汗/沙钵略可汗, Pinyin: shābōlüè kěhàn, Wade-Giles: sha-po-lüeh k'o-han, kişisel adı Kullıg, Batı Göktürk Kağanlığı hükümdarı. Kağan olmadan önce "kudret sahibi, malik" anlamındaki Kullıg adını kullanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tang'ın Batı Türklerine seferi</span>

Tang'ın Batı Türklerine Seferi, Çin kaynaklarında Batı Tujue olarak bilinen Batı Göktürk Kağanlığı topraklarına 7. yüzyılda Tang Hanedanı tarafından düzenlenen seferdir. Tang Hanedanlığı, henüz sefere karar kılmadan önce; Doğu ve Batı Göktürk devletleri arasındaki rekabetten yararlanarak; bu iki devletin gücünü ciddi şekilde zayıflatmıştır. İmparator Taizong, Çin ordusunu Göktürklerin batı kanadında bulunan topraklar olan; 640'ta Karahoca, 644'te Karaşehir ve 648'de Kuçar'a sevk etmiştir.

<span class="mw-page-title-main">İrtiş Nehri Muharebesi</span> askeri çatışma

İrtiş Nehri Muharebesi, 657'de Tang Hanedanlığı'nın general Su Dingfang yönetimindeki ordusu ile Batı Türklerinin kağanı İl-Kullıg İşbara Kağan arasında yaşanan savaştır. Savaş, Tang sınır kentlerine yapılan Türk saldırılarından bunalan Çin tarafından Uygurların da desteğiyle oluşturulan Birleşik Çin ordunun düzenlediği seferin bir parçasıdır. Savaş Altay Dağları yakınındaki İrtiş Nehri boyunda meydana gelmiştir. İl-Kullıg Kağan, İli Nehri'nde İl-Kullıg Kağan Çinli piyadelerden ve Uygur süvarilerinden müteşekkil 10 bin kişilik Tang ordusunu ablukaya aldı. Su Dingfang ön cepheye piyadeleri yanaşık düzen ile yerleştirdi, ön cephede bulunan piyadeler yana açılınca dinlenmiş atlara sahip Uygurlar hızla ileri atılıp saldırıya geçtiler. Uygurlar, Türk süvarilerini dağıttılar ve çoğunu da kılıçtan geçirdiler. İl-Kullıg'a sadık Türk boyları teslim olmuş ve Taşkent'e doğru çekilen İl-Kullıg ertesi gün yakalanmıştır.

On-ok uruğu, Batı Göktürk Kağanlığı'nın batısında yaşayan Türk boylarına verilen addır. Anlamı "on şadlık"tır. Batı Göktürklerin İli Nehri Antlaşması ile ikiye bölünmesinden sonra On-ok, İli Nehri'nin batısının yönetimini ele geçirmiştir. On-ok, Çin kaynaklarında Nu-Şibi olarak geçer. Bu kavram Çin kaynaklarında 651'de kullanılmaya başlanmış, 766'dan sonra ise kaybolmuştur. Aynı zamanda Tonyukuk Yazıtlarında da geçmektedir. Eski Türk Kağanlığı'nın devlet geleneğinde kağanlık yetkisi olan kut, Aşina ailesine ait, olduğu için On-oklar evlilik yoluyla kendi kağanlarını ilan etmişlerdir. Göktürklerin batısını yönetenlere yabgu, yabgunun eşine ise kağatun denilirdi. On-ok'un içerisindeki Ulug-ok adlı kol, bu unvanları kullanarak egemenliğini sağlamıştır. On-ok yapılanmasının Ulug-oklardan başka iki önemli oymağı daha vardır. Bunlar Türkeşler ve Sakla-bagalardır. Bu iki oymak daha sonra birleşerek Halaçları oluşturmuştur. Çumuhun ve Çuban oymakları da, On-Ok'a dâhil unsurlardandır.

<span class="mw-page-title-main">Tuğluk uruğu</span> Eski bir Türk hanedanlık soyu.

Tuğluk uruğu, Batı Göktürk Kağanlığı'nda Çorlar tarafından yönetilen 5 Türk boyunu yöneten uruğa verilen addır. Erkinlerce yönetilen On-ok uruğu (Nuşibi) ile sürekli bir mücadele hâlinde olmuşlardır. Göktürk Dönemi'nde Tuğluklar, Tokmak'ın doğusunda, On-ok ise bu kentin batısında hükmetmiştir. Türgiş Kağanlığı Dönemi'nde, Tuğluk uruğu "Sarı Türgişleri", On-ok uruğu ise "Kara Türgişleri" oluşturmuştur. Daha sonraki göçlerle birlikte Tuğlukların varlığı Bulgaristan'a kadar ulaşmıştır. Buradaki Türk kökenli halkı, yöneten Tuğluklar, Aşina sülalesi ile birlikte Hun kökenli önemli Türk hanedan soyundan biridir. Bu iki soydan gelen kişilerin birbirleriyle yaptıkları taht mücadeleleri nedeniyle Batı Göktürk Kağanlığı egemenliği boyunca birçok taht kavgasıyla karşı karşıya kalmıştır. Bu karışıklar nedeniyle, Batı Göktürklerden ilk ayrılan ve bağımsız hareket etmeye başlayan Ön Bulgarların Tuğluk uruğuna bağlı beyler tarafından yönetildiği düşünülmektedir. Bu iddiaya göre, Tuğluk uruğu 632-668 arasında Büyük Bulgar Hanlığı ve 681-1018 arasında Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu kurarak yönetmiştir. Sever Han, Bulgaristan'daki son Tuğluk soyundan gelen hükümdardır.

<span class="mw-page-title-main">Kutlug Bilge Kül Kağan</span>

Kutluk Bilge Kül Kağan, 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı. Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır. Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir. Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir. Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.

Toy ya da kengeş, İslamiyet öncesinde Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp ve tartışıldığı aynı zamanda yasama, yürütme ve yargı yetkisini kullanan meclistir. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Türkçe kaynaklarda geçmeye başlayan kurultay kelimesi, toy yerine kullanılmaya başlanmış ve toy sadece yemekli eğlenceler için kullanılan bir kelime hâline gelmiştir.

İpi İşbara-Yabgu Kağan - Batı Göktürk Kağanlığı'nda On-ok boyunun bir kağanıydı.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.