İlahi aşk

İlahi aşk (İbrahimi dinlerde "Allah Sevgisi/ Tanrı Sevgisi/Allah'a duyulan aşk" gibi çeşitli adlarla da bilinir) — Dini ya da spirtüalist yönelişlerle kişinin, maddesel dünyaya ait varlıklara olan sevgisinin kaynağına dönerek ilahi olana dair hissettiği yüce bağlılık; İslam dünyasında Aşk-ı ilahi olarak da anılır.

İlahi aşk ile kişi madde dünyasının ya da formların yerine ideaları oluşturucu kabul ettiği en yüce olana yöneldiği için nesnel bazda bir sevgi değil bilakis bütüne dair bir sevgi anlayışı içindedir. Bu yönüyle de beşeri sevginin ötesinde aşkın (transandantal) bir yapısı vardır. Buradaki yöneliş genelde bilinçli olmamakla birlikte kişinin aldığı inisiyatik eğitim onu bu aşkı aramaya itebilir.

İbrahimi dinlerde, Teizm'de, Tanrı (Allah) sevgisi, Tanrı için sevgi ya da Tanrı tarafından sevgi anlamına gelir. Tanrı sevgisinin Yunancadaki kökeni karşılığı philotheia'dır, ibadet ve Tanrı'ya adanmışlık kavramlarıyla ilişkilidir. Buradan bu kelime Hristiyanlığa geçmiştir.^[1]

Yine Yunanca teofili terimi Tanrı'nın sevgisi veya iyiliği anlamına gelir^[2] ve teofilos Tanrı'nın dostu anlamına gelir, başlangıçta Tanrı tarafından sevilen veya tanrılar tarafından sevilen anlamında;^[3][4] ancak günümüzde bazen Tanrı'ya sevgi göstermek anlamında anlaşılmaktadır.^[5][6][7]

Yunanca "agape" terimi hem insanların Tanrı'ya duyduğu sevgiyi hem de Tanrı'nın onlara duyduğu sevgiyi ifade eder tarzda kullanılmaktadır.^[8]

İslam'da Allah'ın 99 isminden biri Al-Wadūd olup "Seven" anlamına gelir. Kur'an sevgiden, sevgiyi belirtir kavramlardan tartışmasız şekilde bahsetmiş olmakla birlikte, aşk hususunun yer alıp almadığı hususu tartışmalıdır, aşk kavramının dinde olmadığını bu sebeple iddia edenler bile çıkmaktadır. Gerçekten de Kur’an ve doğru olarak değerlendirilen hadislerde açıkça aşk kelimesi geçmemekte; "hub" ve "muhabbet", bazen de meveddet kelimeleri ve eş anlamları ile “sevgi” ye referans veirlmektedir. İlk din bilimcilerde Allah korkusunu daha önplana çıkarıp "aşktan" söz etmemişlerdir.^[9]

Bununla birlikte ilk defa II. (VIII.) yüzyılda Allah ile kul arasındaki sevgiyi anlatmak üzere aşk kelimesinin kullanılmaya başlandığı iddia edilmekte ve buna örnek. Allah’ın, “Kulum bana, ben de ona âşık olurum” mesajının dinde bulunduğunu belirten Hasan-ı Basrî (ö. 110/728) örnek olarak verilmektedir.^[9] Sonrasında İshq ya da ilahi aşk, İslam geleneğinde Sufizm tarafından vurgulanır olmuştur. Sufist din adamlarına göre aşk, Tanrı'nın özünün evrene bir yansımasıdır. Tanrı güzelliği tıpkı kişinin kendini görmek için aynaya bakması gibi tanınmayı arzular ve Tanrı yani Allah'ın yarattıklarının tanınıp değerinin bilinip sevilmesinden görünüşte çirkin olanın içindeki güzelliğinin görülmesinden Sufizm okulu bahseder. Bu sebeple Sufizm genellikle İslam ve Batı dünyasında aşk dini lakabı ile anılır olmuştur.^[10] Bunun yanında Gazzâlî İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn’in Allah sevgisi konusunu işlediği “Kitâbü’l-Maḥabbe ve’ş-şevḳ ve’l-üns ve’r-rıżâ” başlıklı bölümünde aşk kelimesine pek değer vermese de ilahi aşkı belirten ele alan atıfları bulunmaktadır. Muhammed’in Hira’da ibadete kapandığını gören Mekkeli düşmanların, “Muhammed Tanrı’sına âşık oldu” dediklerini belirtip, evrenin Allah'ın bir aynası olduğundan, Allah'ın sevgisine hiçbir varlığın ortak edilmeyip, evrenin Dünya'nın Allah tarafından yaratıldığı gözetilerek sevilmesinden bahsedip bunu "aşk" olarak ifade etmektedir.

Kuran'daki her bölümün başında Allah'tan Er-Rahman ve Er-Rahim ya da "Çok Şefkatli" ve "Çok Merhametli" olarak bahsedilir, bu da kimsenin Allah'tan (Tanrı'dan) daha sevgi dolu, şefkatli ve yardımsever olmadığını gösterir. Kur'an Allah'tan "sevgi dolu şefkatli" olarak bahseder. Kuran, Bakara Suresi 177. ayetinde belirtildiği gibi, Müslüman inananları, kendilerine zulmetmemiş olan tüm insanlara Arapça "üstün iyilik" anlamına gelen "birr" ile davranmaya teşvik eder öte yandan Berr "üstün şefkat" olarak Allah'ın bir diğer sıfatı da zikredilmektedir. Birr, Meryem Suresi, 14 ve 15. ayetlerde ise Kur'an tarafından çocukların ebeveynlerine göstermesi gereken sevgi ve şefkati tanımlamak için de kullanılır. Berr ise Tur Suresi 28.ayette zikredilmektedir.^[11] Allah sevgisi ve Allah korkusu İslam'ın temellerinden ikisidir. İslam Allah sevgisi ile en büyük manevi kazanım olacağı Kur'an'da çeşitli surelerde belirtilmektedir. "Buna rağmen öyle insanlar var ki, Allah'tan başka varlıkları O'na denk tutar da, Allah'ı sever gibi onları severler. Gerçek mü'minlerin Allah'a olan sevgileri ise, her şeyden daha sağlam ve daha kuvvetlidir. (Kur'an, Bakara Suresi, 165. Ayet) Bir başka İslami kavram da Tanrı sevgisinin iyi işlere yol açtığıdır "Allah'a olan sevgileri için veya mala olan sevgilerine rağmen yemeklerini yoksula, yetime ve tutsağa verirler, onları doyururlardı." (Kur'an, İnsan Suresi, 8. Ayet)

Tasavvufta Tanrı'ya üç ana terimle -Seven, Sevilen ve Sevgili- atıfta bulunulur; bu terimlerden sonuncusu Sufi şiirinde sıklıkla görülür. Bütün bu şiir ve edebiyatın kurulu olduğu ilahi aşk temasının çıkış noktalarından bir diğeri de Enes bin Mâlik tarafından Muhammed'in söylediği belirtilen “Üç özellik vardır; bunlar kimde bulunursa o, imanın tadını tadar: Allah ve Resûlünü, (bu ikisinden başka) herkesten fazla sevmek, Sevdiğini Allah için sevmek, Allah kendisini küfür bataklığından kurtardıktan sonra tekrar küfre dönmeyi, ateşe atılmak gibi çirkin ve tehlikeli görmek.” (Buhari) “Amellerin en faziletlisi Allah için sevmek ve Allah için nefret etmektir.” (Ebu Davud) şeklindeki hadislerdir.^[12] Yine bu ilahi aşkın bir diğer dayanağı da Allahın isimleri arasında yer alan Cemal(Güzel) ve Celal (korkulan) sıfatlarındandır. İbni Arabi’nin ifadesiyle güzel (cemîl) olan Allah kendi suretiyle evreni yarattığından evrenin onun ve içindekilerin onun yarattığı hali ile sevilmesini savunur.^[13] Evrende güzel olan Allah'tır ona aşık olunur, insanın sevgisini cemal güzel sıfatının yansımasıyla ancak o tatmin eder. Ancak korkulacak tek güçte yine Celal sıfatıyla kendisi olmalıdır.^[13]

Hıristiyanlıkta olduğu gibi İslam'da da Tanrı sevgisi hakkında çok sayıda mistik ve gelenek vardır:

"Aşk şeriatı, bütün dinlerden ayrıdır. Âşıkların şeriatı da Allah’tır, mezhebi de. Âlemde düşkünlere yardımcı erler vardır. Onlar, mazlumlar feryat ettiler mi derhal yetişirler. Mazlumların seslerini her yerden işitirler. Hak rahmeti gibi o tarafa koşarlar. Allah ile oturup kalkmak isteyen kişi veliler huzurunda otursun..." (Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî)^[14]

"Ey aşıklar! Tanrı sevgisi dini sadece İslam'da bulunmaz. Aşk âleminde ne inanç vardır, ne de inançsızlık." (Mevlana)^[15]

İshq-e-Haqeeqi (Farsça) olarak bilinen İlahi Aşk kavramı, bugüne kadar birçok büyük Müslüman aziz tarafından detaylandırılmıştır. Bazı Sufi yazar ve şairler İlahi Aşkı tanımlamak için beşeri aşkı bir metafor olarak kullanmış olabilirler ancak önde gelen mutasavvıflar bu kavramı bütünüyle açıklayarak onun katı gerçekliğini ortaya koymuşlardır. Ünlü 7. yüzyıl sufi şairlerinden Rabia el-Adeviyye, ilahi Aşk doktrinini ortaya koyan ilk kadın olarak bilinir.^[16] İslam Sufizminde Işık, Tanrı'yı özverili ve koşulsuz olarak sevmek anlamına gelir. Mevlana'ya göre 'Sufizm' çilecilik (zühd) yolu değil, Ishq'ın kendisidir.^[17] Sultan Bahu'ya göre Ishq, kişinin tüm hayatını Allah'a adayarak ve karşılığında hiçbir ödül istemeyerek Allah'a hizmet etmesi anlamına gelir.

Tasavvufun ortak bakış açısı, aşk yoluyla yani "Allah için severek" insanoğlunun özündeki saflığa ve zarafete geri dönebileceğidir. Tasavvuf edebiyatından Yunus Emre "Yaradılanı severim, yaradandan ötürü" sözü ile bunu İslam'daki ilahi aşk/ilahi sevgi ilkesinin çıkış yerini vurgulamaktadır. Sufizmin önderlerinin bazıları, Allah'a olan aşkları nedeniyle, ona kavuşma arzusuyla "sarhoş" olmalarıyla ünlüdür; dolayısıyla Sufi şiirinde ve müziğinde mesela ünlü şair Ömer Hayyam gibi sürekli olarak şaraba atıfta bulunulur. Ancak buradaki dinen haram olan şaraba yapılan atıf "metaforik" mecazidir, Allah'a duyulan aşkın bir içki sarhoşluk hali gibi insanın gönlünde ve ruhunda bıraktığı izi hoş sedayı nitelendirmektedir. Dünya'da bir kadına veya erkeğe duyulan aşk "beşeri aşk"tır, burada önemli olan onları değil, onları yaratan varlığı ve onun eserlerini sevmek onun büyüklüğünü takdir etmektedir. Bu ise ilahi aşk (gerçek sevgi) olarak nitelendirilmekte, kutsanmakta ve bütün aşkların ulaşacağı gerçek noktanın burası olduğu belirtilip bu yönden beşeri aşk "aşağı aşk" olarak kabul edilmektedir. Geçici nitelikte ve tam bir hüküm ifade etmeyen beşeri aşkın ilahi aşka dönmesi esas olmalıdır.

İlahi aşkın esas kaynağı ezoterik geleneklerdeki vahdet-i vücud (varlığın bir oluşu/varlık birliği) inanç ve düşüncesidir. Varlığın Birliği anlayışında tüm varlık alemi sadece tek olan yüce yaratıcının tecellilerinden ibaret sayıldığı için aşk kavramı bütünleşmenin, bir olma çabasının görünümü olarak kabul edilir. Ezoterik geleneklerde İlahi olan yüce yaratıcı ile bütünleşmenin iki yolu vardır: Bilgi Yolu ve Sevgi Yolu. Bilgi yolundaki somut ve uygulamaya bağlı tüm deneyimler, sevgi yolunda nesnesiz, soyut bir hissedişe yönlendirilir. Bununla birlikte İslam dünyasında ilahi aşk ve vahdeti vücut kavramını savunduğu için öldürülen sonrasında öldürülmesine neden Abbasilerce, itibarı iade edilen Hallâc-ı Mansûr gibi bir tasavvuf şairi de bulunmaktadır.

Eski Ahit, Tanrı sevgisini ifade etmek için zengin bir kelime dağarcığı kullanır ve bu kavram pek çok yerde karşımıza çıkar.^[18] Rab, Eski Ahit peygamberi Yeremya aracılığıyla sevgisini ifade eder ve şöyle der: "Seni sonsuz bir sevgiyle sevdim; seni sevecen bir şefkatle çektim" (Yeremya 31:2). [Bununla birlikte, Eski Ahit'te Tanrı sevgisinin tefsiri modern akademisyenler için sorun teşkil etmiştir. (Jeremiah 31:2).^[19] Tanrı sevgisi bir dizi metinde (örneğin Hoşea 1-3 ve daha sonra Hezek 16 ve İsa 62'de) yer almaktadır,^[20] ancak tutarlı bir yorum üretmek için referansları çözmek zor olmuş ve tartışmalara konu olmuştur.^[20]

Trinity Evangelical Divinity School'da Yeni Ahit Emeritus Profesörü "The Difficult Doctrine of Love" adlı kitabında, hem Tanrı'nın sevgisinin hem de Tanrı'nın gazabının Yeni Ahit'te Eski Ahit'e göre daha fazla vurgulandığını söyler. Ayrıca birçok mektubun son ayetleri de sevgiyi vurgular (1. Korintliler 16:22, Efesliler 6:24, 2. Selanikliler 3:5).

Kutsal Kitap'taki en çarpıcı vaatlerin çoğu Tanrı'yı sevenler içindir, özellikle Romalılar 8:28 (Tanrı'yı sevenler için her şey iyilik için çalışır) ve Yasa'nın Tekrarı 7:9 10 emrin başlangıcının bir parçasıdır (Tanrı'yı sevenler binlerce nesle kadar kutsanır, oysa Eski Ahit'teki en kötü lanetlerin çoğu 4 ya da 10 nesle kadar gider). Jonathan Edwards, eserlerinin Yale baskısının "The Great Awakening"^[21] başlıklı 4. cildinde, başlıca yükümlülüğünün cemaatinin Tanrı'ya olan sevgisini olabildiğince yükseltmek olduğunu söylemiştir.

Hem Tanrı sevgisi hem de Mesih sevgisi terimleri Yeni Ahit'te geçer. Romalılar 8:35 ve Romalılar 8:39'daki gibi durumlarda, eşitlikleri iddia edilmeksizin kullanımları inananların deneyimiyle ilişkilendirilir.^[22] Yuhanna 14:31'de İsa Baba Tanrı'ya olan sevgisini ifade eder.^[23] Bu ayet İsa'nın Baba Tanrı'ya olan sevgisi hakkında Yeni Ahit'teki tek doğrudan ifadesini içerir.^[23]

Tanrı sevgisine "Museviliğin özü" adı verilmiştir. "Ve Tanrın Rab'bi bütün yüreğinle, bütün canınla ve bütün gücünle seveceksin." (Tesniye 6:5)

Bahailik öğretileri Tanrı sevgisini (philanthropia) benimser.^[24][25] Dinin kurucusunun oğlu Abdülbaha şöyle yazmıştır: "Tanrı'nın Sevgisi"nden daha büyük ya da daha kutsanmış bir şey yoktur! Hastalara şifa, yaralılara merhem, tüm dünyaya neşe ve teselli verir ve insan yalnızca onun aracılığıyla Sonsuz Yaşama kavuşabilir. Tüm dinlerin özü Tanrı Sevgisidir ve bu sevgi tüm kutsal öğretilerin temelidir." ^[26]

Çok tanrıcılıkta, tanrılar tarafından sevilen (τὸ θεοφιλές) "erdemli" ya da "Pietas" olarak tanımlanırdı. Sokrates bilinen şekilde bu tanımlamanın bir totoloji olup olmadığını sormuştur (bkz.Euthyphron ikilemi).

Yunancada philotheos philotheos "Tanrı'yı seven, dindar" anlamına gelir, philosophos ise bilgelik aşığı (sophia) demektir.Yunancadan istifade eden Hristiyanlıkta İncilde 2 Timothy 3:4, philotheos sözcüğünü çoğul olarak kullanarak, bazı insanlardan φιλήδονοι μᾶλλον ἢ φιλόθεοι (Tanrı'yı sevmekten çok zevk almayı sevenler) olarak bahseder. Teofilos sözcüğü özel isim olarak kullanılmış ve kullanılmaktadır, ancak Yunancada sıfat ya da ortak isim olarak yer almaz,^[27] bunun yerine "Tanrı'ya sevgili" ama aynı zamanda "Tanrı'yı seven" anlamına gelen teofilês biçimi kullanılır.

Ancak Eric Voegelin theophilos'u "Tanrı aşığı" anlamında kullanmıştır: "Phaedrus'ta Platon, Sokrates'e gerçek düşünürün özelliklerini tarif ettirir. Phaedrus böyle bir adama ne denmesi gerektiğini sorduğunda, Sokrates, Herakleitos'u izleyerek, sophos, bilen kişi teriminin aşırı olacağını söyler: bu nitelik yalnızca Tanrı'ya uygulanabilir: ama ona philosophos, bilgelik aşığı denebilir. Böylece 'felsefe'nin klasik anlamında ve referansında, gerçek bilgi Tanrı'ya mahsustur; sonlu insan sadece bilginin aşığı olabilir, kendisi bilgiye sahip olan kişi değildir. Pasajın anlamında, yalnızca bilen Tanrı'ya ait olan bilginin aşığı, philosophos, teofilos, Tanrı'nın aşığı olur."^[28]

Bhakti, "yüce Tanrı'ya sevgi dolu bağlılık" anlamına gelen Sanskritçe bir terimdir. Bhakti uygulayan bir kişiye bhakta denir. Hindu yazarlar, teologlar ve filozoflar Bhagavata Purana'da ve Tulsidas'ın eserlerinde bulunabilecek dokuz bhakti biçimini ayırt etmişlerdir. Yazarı bilinmeyen (Narada olduğu tahmin edilen) Narada Bhakti Sutras adlı felsefi eser sevginin 11 biçimini ayırt eder.

Krişna'ya adananlar ona rasalar olarak bilinen farklı duygusal, aşkın coşkular içinde inanmaktadırlar. Krişna'ya tapınmanın her biri kendi felsefi sistemine sahip iki ana sistemi gelişmiştir. Bu iki sistem aishwaryamaya bhakti ve madhuryamaya bhakti'dir. Aishwaryamaya bhakti, kraliçelerin meskeninde ve Krishna'nın Dwaraka'daki krallığında ortaya çıkar. Madhuryamaya Bhakti ise Braja'nın meskeninde açığa çıkar. Böylece Krişna'ya, adananın Tanrı'nın Yüce şahsı Sri Krişna'ya baba, arkadaş, usta, sevgili ve hepsi olağanüstü olan pek çok farklı çeşit olarak tapınma zevkinin gelişimine göre çeşitli şekillerde tapınılır. "Krişna Makhanchor" ya da "tereyağı hırsızı" olarak ünlüdür. Tereyağı yemeyi çok severdi ve Gokul'daki küçük köyünün sevgilisiydi. Bunların hepsi aşkın tanımlamalardır. Böylece samimi adanmışlara Tanrısal sevgilerindeki gelişmeyle orantılı olarak ifşa edilirler. Vaişnavizm, bazen 'polimorfik tektanrıcılık' olarak da tanımlanan, tek bir orijinal tanrının pek çok formu olduğu imasıyla, pek çok form alan tek bir üniter tanrıya inanç olarak tanımlanan bir tektanrıcılık biçimidir. Krişnacılıkta bu ilah Krişna'dır ve Narayana ya da Vişnu'nun dört kollu sayısız formuyla karşılaştırıldığında bazen samimi ilah olarak da anılır.^[29] Tanrı'nın yaratılışa duyduğu sevgi, yaratılanların Tanrı'ya duyduğu sevgi ya da bhakti'de olduğu gibi ikisi arasındaki ilişki gibi birbiriyle ilişkili kavramlardan birine atıfta bulunabilir.

Goethe, Ganymed ve Prometheus adlı iki şiirinde sırasıyla Tanrı sevgisi duygusunu ve bunun karşıtı olan Tanrı nefreti duygusunu ifade eder.

İlahi aşk, Türk Edebiyatı içerisinde özellikle tasavvuf şiirinde ve müziğinde kullanılmış temalardan birisidir; belirli bir imge olarak Mecnun'un hali özellikle musiki ve şiirsel ritüellere sahip Mevlevi tarikatının takipçilerine sunulmuş ve ondaki kozmik bütünlenme (beka) ya da varlığın birliğinde yok olma (fena) hali nesnel bir örnek olarak gösterilmiştir.

Tasavvuf edebiyatı ve Halk edebiyatında Mevlana Celaleddin Rumi, Pir Sultan Abdal, Abdal Musa, Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Hacı Bayram-ı Veli, Gaybi Sun'ullah gibi şiirler de yazan tasavvuf büyükleri; divan edebiyatında ise Fuzuli gibi şairler, aşk-ı ilahi konusunu sık sık kullanmışlardır. Beşeri aşk karşısında ilahi aşka yönelme "yaradanı sev yaradandan ötürü" felsefesi ile bütün aşkların üstünde bir ilahi aşkın olduğu ve bütün aşkların buraya varması gereği tasavvuf ve divan edebiyatında sık sık vurgulanmıştır.

• Agape
• Bhakti
• Chesed
• Hristiyan mistisizmi
• İlahi filiasyon
• Tanrı Korkusu (din)
• Ignatian ruhaniliği
• Aşk (dini görüşler)
• Mizoteizm
• Mistik Teoloji
• Yedi Vadi ve Dört Vadi
• Unio Mystica

• Mor'a Doğru Makale: İlahi Aşk

"İlahi Aşk" Kitap, Şiir, Muhyiddin İbn Arabi, İnsan Yayınları