İfrikiye

Tunus tarihi
Antik Çağlar Kartaca 12th C.-146 BC Roma (Eyalet) (MÖ 146-MS 435) Vandal (435-534) Bizans (534-698) Praetoria idaresi 534-590 Eksarh 590-698
Erken İslam Emevîler (698-750) Abbâsîler (750-800) Ağlebîler (800-909) Fâtımî Devleti (909-973)
Orta Çağ Ziriler (973-1148) Norman (1148-1160) Muvahhidler (1160-1229) Hafsiler (1229-1574)
Erken Modern Tunus Eyaleti Tunus Beyliği
Modern Tunus Fransız Protektorası (1881-1956) Tunus Krallığı (1956-1957) Tunus Cumhuriyeti Habib Burgiba yönetimi (1957-1987) Zeynel Abidin yönetimi (1987-2011) Yasemin Devrimi (2011)

Libya tarihi
Antik Çağlar Vandallar
Orta Çağ Fizan Sultanlığı Zirid Krallığı Sicilya Krallığı Muvahhid Devleti Trablusgarp Sultanlığı Hospitalier Şövalyeleri
Osmanlı Egemenliği Trablusgarp Eyaleti Trablusgarp Vilayeti
İtalyan Egemenliği ve Sonrası Trablusgarp Protektorası Trablusgarp Cumhuriyeti Trablusgarp Kolonisi İtalyan Sirenaykası İtalyan Libyası Britanya Libyası Sirenayka Emirliği Libya Krallığı Libya Arap Cumhuriyeti Libya Arap Halk Sosyalist Cemahiriyesi Libya İç Savaşı Libya Devleti İkinci Libya İç Savaşı

İfrikiye (Arapça: إفريقية Ifrīqya), profesyonel olarak el-Maghrib el-Adna (Arapça: المغرب الأدنى) bilinir, Orta Çağ tarihi boyunca, Constantinois ve Aurès (bugünkü doğu Cezayir), Tunus şehri (şu anda Tunus) ve Tripolitana'dan (şimdi batı Libya) oluşan bölgeydi - hepsi daha önce Roma İmparatorluğu'nun Afrika Eyaleti'ne dahil edilmiş olanların bir parçasıydı.^[1]

İfrikiye'nin güney sınırı, yarı kurak alanlar ve Cerîd adı verilen tuz bataklıkları ile sınırlandığı için çok daha az tartışmasızdı. Kuzey ve batı sınırları ise değişkendi; bazen Sicilya kadar kuzeyde, aksi takdirde sadece kıyı şeridi boyunca ve batı sınırı genellikle Bicâye'ye kadar uzanıyordu. Başkent kısa süre Kartaca, ardından Kayrevan, sonra Mehdiye, ardından Tunus şehri idi.^[2]

Kayrevan'daki üslerinden Ağlebîler, 827'den itibaren Güney İtalya'nın işgalini başlattılar ve Normanlar tarafından fethedilinceye kadar sürecek olan Sicilyave Bari Emirliklerini kurdular.

İfrikiye vilayeti 703 yılında Emevîlerin Bizans İmparatorluğu'ndan "Afrika" eyaletini ele geçirmesiyle kuruldu. Eyalet genelinde İslam var olmasına rağmen, işgalci Araplar ile yerli Berberiler arasında hala önemli bir dinsel gerilim ve çatışma vardı. İnsanların inançları ve algıları da bölgeden bölgeye değişiyordu, en büyük zıtlık kıyı kentleri ve köyler arasındaydı. İfrikiye'nin Müslüman mülkiyeti, Bağdat'ta Abbâsîlerin vekili olarak hareket eden Ağlebîlerin önünü açan Emevîlerin çöküşü ile tarihinde defalarca el değiştirdi. Daha sonra 909'da başkent Rakkada'yı kaybettiklerinde Fâtımîler tarafından devrildiler ve Fâtımîler 969'da Mısır'ın kontrolünü ele geçirdiklerinde tüm İfrikiye'yi kontrol etmeye devam ettiler. Fâtımîler, vekilleri Zîrîler karşısında İfrikiye üzerindeki kontrollerini yavaşça kaybettiler, Zîrîler tamamen bağımsız oldukları 11. yüzyılın ortalarına kadar giderek daha özerk hale geldiler. Dini bölünmeler, Muvahhidlerin 1147'de Batı İfrikiye'yi (Mağrip) ve 1160'a kadar tüm İfrikiye'yi ele geçirmesinin yolunu açtı. Bu imparatorluk, 13. yüzyılın başlarına kadar sürecek ve daha sonra yerini İfrikiye valisini içinden çıkarmakla övünen etkili bir klan olan Hafsîler onların yerini aldı. 1229'da Hafsîler, Muvahhidlerden bağımsızlıklarını ilan ettiler ve Hafsîler yeni başkenti Tunus şehri çevresinde kuran Ebû Zekeriya yönetiminde örgütlendiler.^[3]

Arap sözlü geleneklerinin kayıtları, Müslümanların ilk önce Arap vatanlarında zulüm hissederek Afrika'ya göç ettiklerini ima eder. Bununla birlikte, Afrika'ya Müslüman askeri akınları, İslam peygamberi Muhammed'in 632'de ölümünden yaklaşık 7 yıl sonra başladı. Afrika'ya yapılan bu sefere, General Amr bin Âs komuta etti ve Afrika'nın Müslüman kontrolü, İskenderiye'nin ilk ele geçirilmesinden sonra hızla yayıldı. Müslüman tüccarlar ile Afrika kıyılarında yaşayan yerlileri arasında kurulan kültürler arası bağlar nedeniyle İslam yavaş yavaş Doğu Afrika kıyılarında kök saldı. İslam Afrika'sının siyasi durumu, herhangi bir başkası gibiydi, faaliyetler ve hanedanlar arasında karmaşık ve sürekli bir güç mücadelesiyle doluydu. Umutlu herhangi bir hizbin başarısındaki kilit faktör, hakimiyet için bir itici gücü finanse etmek için serveti güvence altına almaktı. Büyük zenginliğin bir biçimi, Sahra Altı Afrika'nın kazançlı altın madencilik bölgeleriydi. Bu altın madenlerinin varlığı, Afrika'da genişlemeyi çok değerli bir çaba haline getirdi. Müslüman İmparatorluklar, Afrika'nın hem Kuzey hem de Güney kısımlarını etkilemek ve kontrol etmek için zorladılar. 11. yüzyılın sonunda İslam, Akdeniz boyunca sağlam bir şekilde yerleşti. Müslümanlar, Avrupalılar gibi, Avrupa üzerinden Batı Afrika'ya (Mağrip) ulaştığında 14. Yüzyılda Kara Ölüm'ün acımasız etkilerini hissettiler. Büyük ölçüde Mağrip ve İfrikiye, 16. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar büyük ölçüde Osmanlı İmparatorluğu'nun egemenliği altındaydı. 19. yüzyılın sonlarında İslam, Afrika'nın dini nüfusunun üçde birini oluşturuyordu.^[4]

İslam peygamberi Muhammed'in ölümünden yüz yıl sonra, Arap dünyası İndus Nehri'ne kadar genişledi ve böylece imparatorlukları Asya, Afrika ve Avrupa'ya yayıldı. Arap tüccarlar ve yolcular, din adamlarıyla birlikte kıyı boyunca ve Sudan gibi bölgelerde İslam'ı yaymaya başladılar. Müslümanlarla artan etkileşimleri nedeniyle İslam ilk olarak Sudanlı tüccarlarda kök saldı. Onları, on birinci yüzyılda Gana ve on üçüncü yüzyılda Mali gibi sırayla bütün ülkelerinin dinini değiştiren birçok hükümdar izledi. İslam'ın Afrika dünyasına giriş biçimi nedeniyle, kırsal nüfusun büyük bir kısmı Müslüman aleminin dışında kaldı. Murâbıtlar olarak bilinen köktendinci bir Berberi göçebe grubu Batı İslam İmparatorluğu'nun kontrolünü ele geçirdiğinde, on birinci yüzyılda İslam'ın yayılmasına yeni bir hayat verildi. İslam Afrika'nın çoğuna yayılmış olsa da, bunun uzun bir süre boyunca meydana gelen ve sabit veya hızlı olmayan oldukça düzensiz bir süreç olduğunu belirtmek önemlidir.^[5]

Gana gibi bazı bölgelerde Müslümanların varlığı birçok caminin kurulmasına yol açtı. Sudano Sahelian tarzı binanın, hac ziyareti için Mekke'ye giden Mansa Musa'nın yanında ülkesine getirdiği es-Saheli isimli mimar tarafından tasarlandığına inanılmaktadır. Musa'nın erkek kardeşi imparatorluk boyunca yeni camilerin inşasında etkili oldu ve imparatorluklarında yeni ve eski din değiştirenlere yardım etmek için dini eğitim merkezleri kurdu. Timbuktu, Mali İmparatorluğu'ndaki ticari ve entelektüel ilerlemenin önemli bir kısmından sorumlu olan böyle bir dini merkezdi. 16. yüzyılda Timbuktu'daki Müslüman bilginlerin önemli bir kısmı Sudan'dan geliyordu. Arapça Afrika'ya sızdı ve Bantu dilleri ile birleşerek Svahili dili ortaya çıktı. Ayrıca, din değiştirmenin, Çad Gölü ile Akdeniz arasındaki kârlı pazarda yakalanıp köle olarak satılmaktan kaçınmanın yararlı bir yolu olduğuna inanılıyordu. Afrikalı liderler için din değiştirme, düşmanlarını ezmekte faydalı olacak güçlü Araplardan destek ve meşruiyet kazanmak için kullanılan politik bir araçtı. Bununla birlikte, tüm kabileler İslam'ı ve Arapları üstleri olarak kabul etmedi. Mali'deki Bambara Krallığı ile birlikte günümüz Burkina Faso'da yer alan Mossiler, İslam'a şiddetli bir direniş gösterdi. Sonunda, İslam'a maruz kalmak, kendine özgü uygulamaları ve ritüelleri olan bir Afrika İslam tarzı yaratılmasına yol açtı.^[5]

İnsanların ve hayvanların tasvir edilmesine yönelik İslami yasağa uyum sağlandı ve Afrika kültürüne entegre edildi. Afrika'daki ilk Müslüman din adamlarının karizması, birçok insanı İslam'a çekti. Marabut olarak bilinen bu din adamları, Kuran'dan ayetler içeren muskalar üretmeye başladılar. Bu muskalar, yavaş yavaş Afrika kültürlerinde tılsımların rolünün yerini aldı. Canlıların temsillerinden kaçınmaya yapılan vurgu, tekstiller ve diğer hazırlanmış ürünler için karmaşık desenler oluşturmak için geometrik tasarımlara olan güveni pekiştirdi. Maskeleme, İslami bir Afrika'da var olan ve Mali gibi ülkelerde kraliyet saraylarında icra edilen başka bir sanat formuydu. Ancak en dikkat çekici İslami izlenim Afrika mimarisinde, özellikle camilerde kaldı. İslam medeniyeti Afrika'ya çarptı ve kültürel çeşitliliğin bir özelliği haline geldi ve bu, Afrika'nın dört bir yanındaki camilerden daha iyi hiçbir yerde yansıtılmadı.^[5]

Afrikalı Konstantin:, Kartaca'da doğmuş ve 11. yüzyılda Sicilya'ya göç etmiş bir bilgindi. Konstantin, Kahire, Hindistan ve Etiyopya gibi yerleri gezmişti ve sonuç olarak birçok farklı akademik çalışmayı yorumlamasına yardımcı olan çok sayıda dil bilgisine sahipti. En büyük eseri, Monte Cassino'daki Benediktin Tarikatı'nın manastırına katıldığında geldi. Manastırda Batı Halifeliğinin en başarılı doktorlarından biri olan Yahudi İshak'ın birkaç eseri de dahil olmak üzere 30'dan fazla kitap çevirdi. Yunan tıbbı hakkındaki Müslüman kitapları Arapçadan Latinceye çevirdi ve Avrupa'yı daha önce çok az erişebildikleri bir tıbbi bilgi dalgasına açtı. "Toplam Sanat" adlı kitabı, İranlı hekim Ali bin Abbas'ın "Kraliyet Kitabı" na dayanmaktadır.^[6]

İbn-i Haldun:, Tunus'ta doğmuş bir tarihçi ve Orta Çağ'ın en üretken akademisyenlerinden biriydi. İbn-i Haldun'un Mukaddime kitabı, 15.-19. yüzyıl boyunca Mısır, Türkiye ve Fransa'daki yazar dalgalarını etkileyecekti. İbn-i Haldun, Endülüs ve Mağrip'te çok sayıda siyasi pozisyonda görev yaptı. İfrikiye'de yükselen ve düşen birçok farklı gücün lehine düştü. 14. yüzyılın ikinci kısımlarında İbn-i Haldun, Cezayir'e bir kabilenin yanına sığındı ve 4 yıllık tarihe bir giriş olan Mukaddime'yi yazma çabasına başladı. Birinci cilt sosyoloji için zemin hazırlarken, takip eden iki cilt siyaset dünyasını keşfederken, sonraki kitaplar şehir yaşamı, ekonomi ve bilgi çalışması gibi birçok farklı temayı araştırdı. Daha sonraki yıllarını Mısır'da Mâlikî fıkıhının bir yargıcı olarak geçirdi ve işini çok ciddiye aldı, her davayı kendi yararına göre değerlendirdi ve yargı sisteminde keşfettiği kusurları sürekli olarak ortadan kaldırmaya çalıştı. İslami yasalara biraz katı yaklaşımı bazı Mısırlıları tedirgin etti ve bu yüzden sonunda konumunu terk etti ve Arap dünyasının doğu bölgelerini gezdi. 1400'de Timur ile Şam'ın dışında onun bilgeliğine hayranlık duyan görüşmeler yaptı. Şam sakinlerinin çoğu için güvenli bir geçiş sağlamayı başardı, ancak şehri veya camisini yağmalamaktan kurtaramadı. Bundan sonra, geri kalan yıllarını görece huzur ve sessizlik içinde geçirmek için Kahire'ye gitti. 1406'da öldü ve Kahire dışına gömüldü.^[7]

• (Sirenayka ve Tripolitana, 643 yılında Barka'da bölgesel başkentli yeni vilayet olarak düzenlenen Amr bin Âs tarafından fethedildi; ilk valiler belirsiz.)^[8]
• Mu'awiya ibn Hudayj, c.665–666 — Barka'da yönetmiştir^[9]
• Ukbe bin Nafi, 666–674 — güney Tunus (Byzacena) fetih edildi, Kayrevan kuruldu (670)
• Abu al-Muhajir Dinar, 674–681
• Ukbe bin Nafi, (restore), 681–683 — Fas'a önderlik eden süvari alayı, görünüşte tüm Mağrip'i boyun eğdirdi.
• (Ukbe öldürüldü. Araplar, Awraba Berberi şefi Kusaila tarafından işgal edilen Byzacena'dan sürüldü, 683-686, 683–686)
• Zuhayr ibn Qays, 683–689 — önce sadece Barka, Byzacena'yı 686 yılında yeniden ele geçirildi.
• (Zohair öldürüldü. Kahina yönetiminde Berberiler Byzacena'yı 689 yılında yeniden ele geçirildi. Belirgin bir Arap valisi yoktur, 689–92).
• Hassan ibn al-Nu'man al-Ghassani, 692–703 — başlangıçta sadece Barka. Kartaca'yı 695'te ele geçirdi (tekrar kaybetti), sonra 698'de (nihai). Yeni bir vilayet olarak Mısır'dan ayrı, doğrudan Emevî Halifesi altında Kayrevan'da başkentle birlikte düzenlenen İfrikiye'nin kalıcı fethi.

• Musa bin Nusayr, 703–715
• (İspanya'nın fethi sırasında, Abd Allah ibn Musa, Kayrevan'da naip iken Musa Endülüs'teydi, 712–715)
• Muhammad ibn Yazid, 715–718
• Ismail ibn Abd Allah ibn Abi al-Muhajir, 718–720
• Yazid ibn Abi Muslim, 720–721
• Muhammad ibn Yazid (restore), 721
• Bishr ibn Safwan al-Kalbi, 721–727
• Obeida ibn Abd al-Rahman es-Solemi, 727–32
• Oqba ibn Qudama (geçici), 732–734
• Obeid Allah ibn al-Habhab al-Maousili, 734–41. (Berberi İsyanı 740 yılında başladı)
• Kulthum ibn Iyad al-Qasi, 741
• Balj ibn Bishr al-Qushayri (de jure, Córdoba'da) ve Abd al-Rahman ibn Oqba al-Ghaffari (de facto, Kayrevan'da), 741–42
• Handhala ibn Safwan al-Kalbi, 742–44

• (Halifelikten bağımsızlık: Fas'ta Berberi devletçikleri; Kayrevan'da Fihrid coup d'état, 745)
• Abd al-Rahman ibn Habib al-Fihri, 745–755.
• Ilyas ibn Habib al-Fihri, 755
• Habib ibn Abd al-Rahman al-Fihri, 755–57

• (Fihrid İfrikiye, Hâricî Berberler tarafından 757'de fethedildi — Sufri Warfajuma Kayrevan'da, İbadi Nafusa Trablus'da)
• Asim ibn Jamil al-Warfajumi (Sufri), 757–758
• Abd al-Malik ibn Abi 'l-Jad al-Waranjumi (Sufri), 758
• (Trablus İbadiler Sufrileri Kayrevan'da iktidardan indirdiler, 758)
• Abu al-Khattab Abd al-Ala ibn al-Samh al-Maafiri (İbadi), 758–760
• Abd al-Rahman ibn Rustem al-Farissi (İbadi), 760–62

• (Abbâsîlerin İfrikiye istilası; İbadiler, Tahert ve Nafusa'ya çekildi, 762)

Atanmış valiler

• Muhammad ibn al-Ash'ath al-Khuza'i 762–765 (önceki Abbâsî Mısır valisi)
• Isa ibn Yussuf al-Khurasani 765
• al-Aghlab ibn Salim at-Tamimi 765–766
• al-Hassan ibn Harb al-Kindi 766–767
• al-Mikhariq ibn Ghuffar 767–768

Muhallabidler

• Umar ibn Hafs al-Muhallabi 768–771
• Habib ibn Habib al-Muhallabi 771
• Umar ibn Hafs al-Muhallabi 771
• Abu Hatim Yaqub ibn Labib al-Khariji 771–772 (İbadi isyanı)
• Yazid ibn Hatim al-Muhallabi 772–787
• Dawud ibn Yazid ibn Hatim al-Muhallabi 787
• Rawh ibn Hatim al-Muhallabi 787–791
• Nasr ibn Habib al-Muhallabi 791–793
• al-Fadl ibn Rawh ibn Hatim al-Muhallabi 793–795

Atanmış valiler

• Harthama ibn Ayan 795–797
• Muhammad ibn Muqatil al-Akki, 797–799
• Tammam ibn Tamim al-Tamimi 799–800
• Muhammad ibn Muqatil al-Akki 800

^[10]

• I. İbrahim bin Agleb bin Salim (800–812)
• Abdallah I ibn Ibrahim (812–817)
• Ziyadat Allah I ibn Ibrahim(817–838)
• al-Aghlab Abu Iqal ibn Ibrahim (838–841)
• Abu 'l-Abbas Muhammad I ibn al-Aghlab Abi Affan (841–856)
• Ahmad ibn Muhammad of Ifriqiya (856–863)
• Ziyadat Allah II ibn Abil-Abbas (863)
• Abu 'l-Gharaniq Muhammad II ibn Ahmad (863–875)
• Abu Ishaq Ibrahim II ibn Ahmad (875–902)
• Abu 'l-Abbas Abdallah II ibn Ibrahim (902–903)
• Abu Mudhar Ziyadat Allah III ibn Abdallah (903–909)

^[11]

• Ubeydullah el-Mehdi Billah (909–934) — Fâtımî hanedanı kurucusu
• Muhammed el-Kâ'im Bi-Emrillah (934–946)
• İsmail Mansur Bi-Nasrillah (946–953)
• Ebu Tamim el-Mu‘izz Li-Dinillah (953–975) (973'te Mısır'a taşındı)

^[12]

• Abul-Futuh Sayf ad-Dawla Buluggin ibn Ziri (973–983)
• Abul-Fat'h al-Mansur ibn Buluggin (983–995)
• Abu Qatada Nasir ad-Dawla Badis ibn Mansur (995–1016)
• Sharaf ad-Dawla al-Muizz ibn Badis (1016–1062), — batı İfrikiye Hammadi hanedanına kaybedildi, (1018), Fâtımîlerden bağımsızlığını ilan etti (1045)

(Beni Hilal istilası (1057) — Kayrevan yok edildi, Zîrîler ana kıyı şehirlerine çekildiler, kırsal alanlar küçük Bedevi emirliklerine bölündü)^[13]

• Abu Tahir Tamim ibn al-Mu'izz (1062–1108)
• Yahya ibn Tamim (1108–1131)
• Ali ibn Yahya (1115–1121)
• Abul-Hasan al-Hasan ibn Ali (1121–1152)

(İfrikiye kıyısı Norman Sicilya'sı tarafından ilhak edilmiştir (1143–1160))

^[14]

• II. Rugerro (1143-1154)
• I. Guglielmo (1154-1160)

(İfrikiye'nin tümü fetih Muvahhidler tarafından fetih ve ilhak edildi (1160))^[15]

^[16]

• Abd al-Wahid (1207–1216)
• Abd-Allah (1224–1229)
• Abu Zakariya (1229–1249)

• Muhammad I al-Mustansir (1249–1277)
• Yahya II al-Watiq (1277–1279)
• Ibrahim I (1279–1283)
• Ibn Abi Umara (1283–1284)
• Abu Hafs Umar I (1284–1295)
• Muhammad I (1295–1309)
• Abu Bakr I (1309)
• Aba al-Baqa Khalid an-Nasir (1309–1311)
• Aba Yahya Zakariya al-Lihyani (1311–1317)
• Muhammad II (1317–1318)
• Abu Bakr II (1318–1346)
• Abu Hafs Umar II (1346–1349)
• Ahmad I (1349)
• Ishaq II (1350–1369)
• Abu al-Baqa Khalid (1369–1371)
• Ahmad II (1371–1394)
• Abd al-Aziz II (1394–1434)
• Muhammad III (1434–1436)
• Uthman (1436–1488)
• Abu Zakariya Yahya (1488–1489)
• Abd al-Mu'min (Hafsid) (1489–1490)
• Abu Yahya Zakariya (1490–1494)
• Muhammad IV (1494–1526)
• Muhammad V (1526–1543)
• Ahmad III (1543–1570)
• Muhammad VI (1574–1574)
• Jafari "Jafari the Clean" Yahya (1574–1581)
• Alem Nafirr (1581)

• Ağlebîler
• Zîrîler
• Hafsîler
• Mağrip

Özel

Genel

• Ibn Abd al-Hakam, English trans. by C.C. Torrey, 1901, "The Mohammedan Conquest of Egypt and North Africa", Historical and Critical Contributions to Biblical Science, pp. 277–330. online 3 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; French trans. in De la Salle Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de l'Afrique Septentrionale, 1852, v.1, App. 1 (pp. 301–308)
• al-Nuwayri, French trans. in De La Salle, Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de l'Afrique Septentrionale, 1852, v.1, App. 2 (pp. 314–444) (From 647 raid through end of Aghlabids) and 1854, v. 2 App.1 (pp. 483–89) (for Zirids). Italian transl. in M. Amari (1851) Nuova raccolta di scritture e documenti intorno alla dominazione degli arabi in Sicilia, (p.27-163 3 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) (Aghlabids only)
• İbn-i Haldun, French trans. in De La Salle (1852–56), Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de l'Afrique Septentrionale 4 vols, Algiers: Imprimerie du Gouvernment. v.1, v.2v.3, vol. 4
• Ali İbnü'l-Esîr extracts from Kamel al-Tewarikh, French trans. in De La Salle, Histoire des Berbères et des dynasties musulmanes de l'Afrique Septentrionale, 1854, v.2, App.#5, (pp. 573ff)

• Julien, C.A. (1931) Histoire de l'Afrique du Nord, vol. 2 – De la conquête arabe à 1830, 1961 edition, Paris: Payot.