İdil Bulgarcası
| İdil Bulgarcası | |
|---|---|
| البلغَاڔِى | |
 | |
| Ana dili olanlar | İdil Bulgar Hanlığı |
| Bölge | Volga Bölgesi |
| Etnisite | Ön Bulgarlar |
| Dönem | 10.yy.-14.yy. |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Arap |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | xbo |
| ISO 639-3 | xbo |
İdil Bulgarcası, Volga Bulgarcası veya İdil Bulgar Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde İdil sahasında konuşulmuş, Çuvaşçaya yakınlığı ile bilinen, Türk dilinin Oğur grubunun tarihî yazılı dillerinden biridir.[1][2][3] Tümü Moğol istilasından sonraki dönemde (1281-1361) yazılmış, Tataristan başta olmak üzere, Tataristan'da, Başkurdistan'da, Udmurtya'da ve Çuvaşistan'da Tataristan yakınlarında bulunmuş,[2][4] 13. ve 14. yüzyıldan kalma Arap harfli 88'inin tarihi belli toplam 139[4] mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesiyle İdil Bulgarcası bir dereceye kadar bilinmektedir.[5] Günümüzde bu dile en yakın dil Çuvaşçadır. Çuvaşlar İdil Bulgarlarının torunudur.[4][6]
14. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi bölgede İdil Bulgarcasının yerini almıştır.[7] Almuş Han ile Müslümanlığı kabul eden Bulgarlar, özellikle de Moğol istilasından ve Altınordu hakimiyetinden sonra, Tatarlardan etkilenmiş, Tatarca adlar almaya başlamıştır.[8] Nitekim kimi İdil Bulgarcasında yazılmış mezar kitabelerinde geçen adlar Bulgarca değildir. Bazı kitabelerin yarısının Şaz Türkçesinde, yani yalnızca yarısının İdil Bulgarcasında, yazıldığı görülür.[2] Müslüman Bulgarlar Tatarlaşmıştır. Günümüzde dahi müslüman Çuvaşların kendilerini Tatar olarak adlandırdığı ve Tatarca konuştuğu görülmektedir.[8]
İdil Bulgar Devleti içerisinde bulunan Doğu Türkçesi etnik grupların ve Fin-Ugor halklarının dili ile İdil Bulgarcası karıştırılmamalıdır. Zira, İdil Bulgar Devleti çokulusludur.[9] İdil Bulgarcası bölgede Lir Türkçesiyle yazılmış müslüman kitabelerin dilini kapsar.[2] Bölgede bulunan diğer kitabeler Harezm Türkçesinin özelliklerini taşır.
Tarihi belli olan kitabelerin en erken yazılanı 1281 yılına ait olmakla birlikte tarihi belli en son yazılmış kitabe 1361 yılının Ekim ayına aittir.[10] İdil Bulgarcasının yazılı kayıtlarının o tarihten sonra kaybolması o dönemde gerçekleşen ve Altın Orda devletini de vuran veba salgınıyla ilişkilendirilmiştir.[11]
Söz varlığı
İdil Bulgarcası yazılı kaynakları sınırlıdır ve eldeki kaynaklara göre denilebilir ki, söz varlığı Oğurca kelimelerden oluşur fakat Şazca, Arapça ve Farsça alıntılar da içerir.[2] Kıpçak etkisi görülür.[3]
Çuvaşça gün adları İdil Bulgarcası gün adlarının mirasçısı niteliğindedir. İdil Bulgar kitabelerinde geçen gün adları:[2] İdil Bulgarcası اَرنى كوَان (erni kön), Çuvaşça эрнекун (ernekun), Türkçe Cuma; İdil Bulgarcası كجی ارن كون (kiçii erne kön) (Erdal aslında كجن (kiçin) ile yazıldığını iddia eder),[4] Çuvaşça кĕçнерникун (kíçnernikun), Türkçe Perşembe; İdil Bulgarcası خان كوان (han kön), Çuvaşça юнкун (yunkun), Türkçe Çarşamba (birebir çevirileri sırasıyla; haftagün, küçükhaftagün ve kangün şeklinde).
| Sayılar ve söz varlığı[2][12][13][14][15] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла[16] | Ana Türkçe | Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла | Ana Türkçe |
| bir | بير (bīr) | пӗр (pĕr) | *bīr | anıt | بَلُو (belüv) | палӑк (palăk), палӑ (pală) | *belig |
| iki | اَكِ (eki) | иккӗ (ikkĕ) | *ẹki | su | شِو (šïv) | шыв (šïv) | *sub |
| üç | وج (več) | виççӗ (viççĕ) | *üč | oğul | اَول (avïl) | ывӑл (ïvăl) | *ogul |
| dört | تُوات (tüvet) | тăваттă (tăvattă) | *tȫrt | kız | هِير (hīr) | хӗр (hĕr) | *kï̄ŕ |
| beş | بيال (biyel) | пиллӗк (pillĕk) | *bẹ̄ĺ(k) | gün | كُواَن (küwen/kön) | кун (kun) | *kün |
| altı | اَلطِ (altï) | улттӑ (ulttă) | *altï | hafta | ايرنى (ērni) | эрне (erne) | (Farsça آدینه (âdine)) |
| yedi | جىَاتِ (čyeti) | ҫиччӗ (śiččĕ) | *yẹti | ay | اَيخ (ayïx) | уйӑх (uyăh) | *āń(k) |
| sekiz | ڛَكِڔ (sekir) | саккӑр (sakkăr) | *sekiŕ | yıl | جال (čāl) | ҫул (śul) | *yāĺ (Türkçe yaş) |
| dokuz | طُخِڔ (tuxïr) | тӑххӑр (tăhhăr) | *tokuŕ | tarih | تَارِيخ (tārix) | истори (istori) | (Arapça تَارِيخ (tārīḵ)) |
| on | وان (vān) | вуннӑ (vunnă) | *ōn | olmak | بَل (bal) | пул (pul) | *bōl- |
| yirmi | جِيِرم (čiyirim) | ҫирӗм (śirĕm) | *yẹgirmi | yapmak | طَن (tan) | ту (tu) | - |
| otuz | وطر (vutur) | вӑтӑр (văt̬ăr) | *otuŕ | gitmek | بَر (bar) | пыр (pïr) | *bar- |
| kırk | حرح (xïrïx) | хӗрӗх (hĕrĕh) | *kïrk | sevmek | سَو (sev) | сав (sav) | *seb- |
| elli | الو (ellüv), اَلُّ (ellü) | аллӑ (allă) | *ellig | ölmek | وَل (vel) | вил (vil) | *öl- |
| yüz | جُور (čǖr) | ҫӗр (śĕr) | *yǖŕ | göçmek | كُوَج (küweč/köč) | куҫ (kuś) | *köč- |
İdil Bulgar yazıtlarından birkaç yüzyıl önce Kaşgarlı Mahmut, İdil Bulgarcasıyla ilgili birtakım bilgiler vermiştir. Divan-ı Lügat-it Türk'te kaydedilen Bulgarca kelimelerin İdil sahası Türk dilleriyle karşılaştırması şu şekildedir:
| Bulgarca olarak kaydedilen kelimeler[17] | Çuvaşça[18] | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| اَڤُسْ (avus) | ӑвӑс (ăvăs), ус (us) | шәм (şäm) | шәм (şäm) | mum |
| كُكْلَشْماكْ (kökleşmek) | кăкарăнма (kăkarănma) (кăклама (kăklama) var fakat "kökünden sökmek" anlamında) | ялгарга (yalarga) | тоташыу (totaşıw) | bağlanmak |
| قَنَقْ (qanaq) (Argu ve Bulgar) | хӑйма (hăyma) | каймак (qaymaq) | ҡаймаҡ (qaymaq) | kaymak (süt, vs.) |
| اَزَقْ (azaq) (Bulgar, Yemek, Suvar, Kıpçak) | ура (ura) | аяк (ayaq) | аяҡ (ayaq) | ayak |
Kıpçakça ve İdil Bulgarcası kuşkusuz ilişki içerisindedir. Bu nedenle Divan'da Bulgarca olduğu hâlde bazı sözler Kıpçakça olarak kaydedilmiştir.[19] Bu kelimelerin karşılaştırması şu şekildedir:
| Kıpçakça olarak kaydedilen Bulgarca kelimeler[17][19] | Çuvaşça | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| اُكِلْ (ükil) (13-14.yy. İdil Bulgar kitabelerinde اَكِل (ekil)) | нумай (numay) | бик (bik) | бик (bik) | çok, pek (Osmanlı Türkçesi ve az sayıda Anadolu ağzında öğüş[20][21]) |
| اَبا (aba) | упа (upa) | аю (ayu) | айыу (ayıw) | ayı |
| سُلاقْ (solāq) | сула (sula) | талак (talaq) | талаҡ (talaq) | dalak |
Ses bilgisi
İdil Bulgarcası yazılmış kitabelerde uzun ünlülere rastlanır.[2] Bugün Çuvaş dilinde de izlerini görmek mümkündür: Çuvaşça кӑвак (<*kȫk, “gök, mavi”) ve кӑк (<*kök, “kök”).[18]
Eski Türkçe söz içi ve sonu g sesleri daima و (w) sesine dönüşmüştür. Söz sonunda önce gelen ünlüyü dudaksıllaştırır. Söz içi ve sonu d sesleri ر (r) sesine dönüşmüştür. Eski Türkçe z sesi de daima ر (r)'dir. ş sesi sözün kökenine göre ج (ç) ve ل (l)'dir.[2]
Kaşgarlı Mahmut 11. yüzyılda Türklerce ذ (dh) olarak okunan sesin Bulgarların da dahil olduğu bir takım boylarca ز (z) olarak okunduğunu kaydetmiştir. 14. Yüzyılda Endülüslü Ebu Hayyam ise Türklerin çoğunda ذ (dh) sesinin olmadığını, Bulgarlarda bu sesin olduğunu kaydetmiştir.[22] İdil Bulgar kitabelerinde bu ses ر (r) ile yazılmıştır.
Kaşgarlı Mahmut'un kaydettiği İdil Bulgarcası bir ses özelliği olan -d- > -z- bir r-Türkçesi değil, z-Türkçesi özelliği taşır. Bazı dil bilimciler bu dil olayının yanlış başlıkta kaydedildiğini ve aslında Kıpçak Türkçesi olduğunu söylerken, bazıları bunun Şaz Türkçesine adapte olmuş Bulgarların dili olduğunu söyler.[19] Ayriyeten DLT'nin Besim Atalay tarafından yapılan çevirisinde "bazıları" ibaresi yer almazken, aynı sayfanın Dankoff-Kelly ve Ramazan Şeşen tarafından yapılan çevirilerinde bu boyların sadece bir kısmının kastedildiğine ithafen, Dankoff'ta, "some of", ve, Şeşen'de, "bir kısmı" ibareleri kullanılmıştır.[23][24] Arapça nüshada 33. sayfada Kıpçakla başlayan dört boyu sıralamadan önce "... بعضا من" ibaresi geçmektedir[25] ki bazısı demektir.
Dil bilgisi
| Hâl | İdil Bulgarcası | Örnekler |
|---|---|---|
| İyelik eki | -∅ ya da -(ı)n | اَغَان (ağā-n), يَعقُوتن (yaquut-ın) |
| Belirtme hâli | -ne/na | مَسجِڊڛَمنَ (mesčidsem-ne) |
| Yönelme-Bulunma hâli | -a/e ve -ne/na | اِشنَ (iš-ne), بَجنَ (bač-na), جَالَ (čāl-a) |
| Çıkma hâli | -ran, -ren; -tan, -ten | ڊنيَاڔَان (dönyā-ran) |
| Tamlanan eki | -i, -ı; -si, -sı | هِيرِ (hīr-i), اِلغِجِڛِ (ılğıčı-sı) |
| Çoğul eki | -sem | مَسجِڊڛَمنَ (mesčid-sem-ne) |
| Zamanlar ve kipler | İdil Bulgarcası | Örnekler |
|---|---|---|
| Geçmiş zaman | -ti/tı, -ri/rı | وَلتِ (vel-ti) |
| Geçmiş zaman 2 | -ruvı/rüvi (<*-dugı), -tuvı/tüvi (<*-tugı) | كُوَجڔوُي (küveč/köč-rüvi), بلطُوى (bal-tuvı) |
| Sıfat-fiil | -an/en | طَنَان (tan-an), سَوَان (sev-en) |
| Zarf-fiil | -sa/se | بَرسَ (bar-sa) |
| 3. şahıs emir kipi | -tur/tür | طَنْطُرْ (tan-tur) |
Ayrıca dilbilimci Marcel Erdal, daha önce deşifre edilememiş bir kitabede geçen ...wl xlr km krsh wxr ftxn swrt wl... şeklinde harekesiz yazılmış metni, ...kem körseh waxır Fatihan suwrete... diye okuyarak, waxı- sözünü "okumak" diye çevirmiş, geniş zaman kipini -r olarak vermiştir. Ayrıca "rahmet o mümine kim bir Fatiha, üç İhlas okusa" diye yazılmış aynı döneme ait Kıpçakça metnin de var olduğunu dile getirerek iddiasını güçlendirir.[4]
Alfabe[2]
Arap alfabesini harekelerle kullanmışlardır.
İdil Bulgar kitabelerinde iki durumda ünlü uyumunun varlığı gözlenir. Yazıtlarda خ ve ك ile ت ve ط harfleri ünlü uyumuna göre yerini almaktadır. ت ve ط harfleri için bu kural nadiren de olsa bozulabilir. Ayrıca Arapça sözcükler birebir Arapça hâlleriyle kaleme alındığı için böyle bir ayrım yoktur.
Yine kitabelerde ayırt edici olsun diye bazen üstü noktasız harfleri noktalısından ayırmak için, noktasız harflerin altına nokta koyulmuştur. Örneğin س ve ش harfleri birbirinden farklı seslere sahip iki harftir. س harfi ش harfi ile karıştırılmasın diye, س harfi ڛ olarak yazılmıştır. Bu yöntem ر-ز, ط-ظ, ع-غ harfleri için de geçerlidir. Arapça sözcüklerde de bu şekilde kullanılabilmiştir.
Alfabe tablosu aşağıda verilmiştir:
| Harf | Latin | Örnek |
|---|---|---|
| ا | a, e | |
| ب | b/p | |
| ت | ince t | ات (eti, “idi”) |
| ج | ç | جال (çâl, “yıl”) |
| ح | kalın h | حرح (hïrïh, “kırk”) |
| خ | kh | طخر (tukhïr, “dokuz”) |
| د | d (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ذ | peltek d (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ر | r | سكر (sekir, “sekiz”) |
| ز | z (Sadece Arapça sözlerde) | زيرت (zîrat, “mezar”) |
| س | s | |
| ش | ş | شِو (şıv, “su”) |
| ص | s (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ط | kalın t | طَنْطُرْ (tantur, “yapsın”) |
| ع | ` (Sadece Arapça sözlerde) | |
| غ | ğ (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ق | kalın k (Bu harf Bulgarca sözlerde kullanılmamıştır. Yerine خ kullanılıyordu. Kaşgarlı Çuvaşça'da rastladığımız sözü سلاق olarak kaydetmişse de bu kitabelerden iki yüzyıl öncedir.[19]) | |
| ك | k | كُ (kü, “bu”) |
| ل | l | |
| م | m | مُون (mûn “büyük”) |
| ن | n | |
| و | w; o, ö | الو (elüw, “el”) |
| ه | ince h | هير (hîr, “kız”) |
| ي | y; î | يَالِ (yêli, ”klanı, ili”) |
| ى | ı, i, î | |
| وا | o, ö; üwe, uwa; wā | |
| اي, يا | é, i |
Tartışma
Mirasçıları hakkında karşıt görüşler
İdil Bulgar kitabeleri üzerinde çalışmış ve bazılarını ilk kez yayımlamış[12] Tatar araştırmacı Hakimcanov, İdil Bulgarlarının torununun Çuvaşlar olduğunu kesin bir dille reddeder. Ona göre arkeolojik ve tarihi veriler İdil Bulgarlarının mirasçısı olmadıklarını gösterir. Örneğin; İdil Bulgarları müslümandır, Çuvaşlar değildir; İdil Bulgarları gümüş yakarak ticarette ustalaşmıştır, Çuvaşlarda bu yoktur; İdil Bulgarları taş oymacılığı ile nam saldı, Çuvaşların böyle bir özelliği yoktur; İdil Bulgarlarının süslemeleri sebze ve tarladır, Çuvaşlarınki ormandır. Hakimcanov'a göre yazıtlarda kullanılan dil ölü bir dildir. Yani İdil Bulgarcası ölmüştür, Bulgarlar mezar taşlarına atalarının dilini bitimiştir.[26] Fakat yazıtlardaki sözlerin tek tip olmamasından, çeşitli sözlerin birçok varyantı olduğundan (sıklıkla čiyeti "yedi" fakat čiyeči, čeči, četi, vs. de; sıklıkla eti "idi" fakat eči de; erne, irne ve erni "hafta"[2]), diğer araştırmacılar tarafından yazıldığı dönemde yaşayan bir dil olarak kabul edilir.[4]
Çuvaş asıllı araştırmacı V. Dimitriyev'e göre ise Çuvaşlar İdil Bulgarlarından kalan bütün gelenekleri devam ettirmektedir. Evlerinin nehir kenarına yapılması ve şekli, giysi ve araç-gereçler isimleriyle birlikte Bulgarlarınkiyle tamamen aynıdır. Tatarlar ve Başkırtlar bunları Bulgarlardan aldığından bu miraslar onlarda da mevcuttur.[27]
Çuvaş-Bulgar teorisini savunan yazarlar tarafından Hakimcanov sıklıkla eleştirilmiştir. İdil Bulgar bölgesinde Ortak Türkçe yazıtların bulunmasının İdil Bulgarlarının Ortak Türkçe konuştuğu anlamını gelemeyeceği, bölgede aynı dönemden kalma Ermenice mezar kitabelerinin de bulunduğu ve bunun Bulgarların Ermenice konuştuğu anlamına gelmediği yorumu getirilmiştir.[28] Gerçekten de bölgede 13-15.yy.da yazılmış Ermenice kitabeler bulunmuştur.[29]
Çuvaş-Bulgar ve Tatar-Bulgar teorisini savunan yazarlar birbirlerini Hristiyan misyonerliği ve İslam misyonerliği yapmakla bilimi yanılttığı yönünde suçlamaktadır. Bir taraf bir tarafı Tatarları işgalci müslümanlar olarak gördüğü için Ortak Türkçe yazıtları inkâr etmekle[30], diğer taraf diğer tarafı Çuvaşların ve atalarının pagan kalıntılarını inkâr etmekle suçluyor.[28]
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Turkic languages - Literary languages | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b Arikan, İbrahim (1 Nisan 2014). "İdil Bulgar Kitâbelerinde geçen "baltùr" sözcüğü üzerine". Türkoloji Dergisi. 21 (1): 15-24. doi:10.1501/Trkol_0000000276. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b c d e f Erdal, Marcel (1993). Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften (Almanca). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ss. 1-8, 25-30, 68-70, 83. 4 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.
- ^ Talât Tekin, Tuna Bulgarları ve Dilleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 11.
- ^ Emine Ceylan, "Çuvaşistan, Çuvaşlar ve Çuvaşça", Çağdaş Türk Dili, Ankara, Ocak 1995 (sayı 83): 16-24.
- ^ Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Tarihten Geleceğe Türk Dili 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi
- ^ a b Arik, Durmuş (1 Haziran 2003). "Çuvaşlarda İslâm ve Çuvaş Etniğindeki Değişimde İslâmın Rolü". Dini Araştırmalar. 6 (16): -. ISSN 1301-966X. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ Koç, Dinçer. İdil Bulgarları. Selenge Yayınları. ss. 113-120. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2023.
- ^ Erdal (1993), ss. 25-28
- ^ Schamiloglu, Uli. ""The End of Volga Bulgarian", Varia Eurasiatica. Festschrift für Professor András Róna Tas (Szeged, 1991), 157-163". 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2022.
- ^ a b Hakimzjanov, F. S. (1986). "New Volga Bulgarian Inscriptions". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 40 (1): 173-177. ISSN 0001-6446. 2 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2023.
- ^ A Volga Bulgarıan Inscription From 1307 A. Róna-tas
- ^ Unpublished Volga Bulgarian inscriptions A. H. Khalikov and J. G. Muhametshin
- ^ "Закиев М. З. Лингвоэтнические особенности волжских булгар — главного этнического корня татар". bulgarizdat.ru. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ "Numbers in Chuvash". 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Atalay, Besim (1939-1941). Divanü lugat-it Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ a b "Электронлă сăмахсар". samah.chv.su. 13 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ a b c d Karahan, Akartürk (1 Haziran 2012). "Kâşgarlı Mahmud'un Kayıtlarında İdil Boyu Türk Lehçeleri". Türkbilig (24): 0-0. ISSN 1302-6011. 14 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ XIII. Yüzyılından Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplarından Toplanan Tanıklarıyle Tarama Sözlüğü. V. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. 1995-1996.
- ^ Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. IV. 1977.
- ^ Endülüslü, Ebu Hayyan (1312) [1931]. Kitâb al-idrâk li-lisân al-Atrâk. Caferoğlu, Ahmet tarafından çevrildi. Evkaf Matbaası. s. 37, 9. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2023.
- ^ Dankoff, Robert; Kelly, James (1982). Tekin, Şinasi; Tekin, Gönül Alpay (Ed.). Compendium of the Turkic Dialects (İngilizce). I. Harvard Üniversitesi. s. 85.
- ^ Şeşen, Prof. Dr. Ramazan (1985). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Bilge Kültür Sanat. s. 25. ISBN 975-16-1407-4. 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2023.
- ^ al-Kaşgarî, Mahmud (1072). ديوان لغات الترك (Arapça). 1. s. ٣٣. 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2023.
- ^ test56638 (26 Ekim 2020). "Фарид Хакимзянов: «Чуваши написали жалобу в Академию наук СССР, мол, татары их давят» | «ДУСЛЫК»" (Rusça). 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2022.
- ^ Dimitriyev, V. (Ocak-Şubat 1991). "Neslimiz nereden geliyor? (Çuvaşların kökeni)". Çıvaşyen gazetesi. Yılmaz, Metin tarafından çevrildi. 13 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2023.
- ^ a b "Язык Эпитафий Волжских Булгар" [İdil Bulgar Kitabelerinin Dili]. Aleksandr Nevskiy (Savdiyar İreklex). 28 Mayıs 2021. 23 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2024.
- ^ Malıçev, A. B. (2016). "Армяне в этнокультурных взаимодействиях на территории Золотой Орды" [Altın Orda topraklarındaki etnokültürel etkileşimlerde Ermeniler]. Известия Саратовского университета. Новая серия. Серия История. Международные отношения. (Rusça). ss. 253-361. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2024.
- ^ "Как булгаро-татаристы объясняют чувашеязычные эпитафии?". ARGADU (Rusça). 23 Nisan 2020. 21 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2024.
