İçeriğe atla

İbn Tağrıberdî

İbn Tağrıberdî
DoğumYûsuf bin Tagrîberdî bin Abdullah ez-Zâhirî
1410
Kahire
Ölüm1470 (60 Yaşında)
Kahire
Ölüm sebebiKulunç hastalığı
VatandaşlıkMemluk Devleti
Dinİslam
Kariyeri
DalıMısır tarihi
EtkilendikleriMakrîzî, El-Aynî

İbn Tağrıberdî (Yûsuf bin Tagrîberdî bin Abdullah ez-Zâhirî) (1410, Kahire - 5 Haziran 1470, Kahire), Memlûk Sultanlığı'nda yaşamış Mısırlı tarihçi, şair, müzisyen.

Mısır tarihçiliğinin altın devri sayılan XV. yüzyılın en başarılı tarihçilerinden biridir. Aynı zamanda Arapça ve Türkçe şiirler yazan bir şair ve zamanın meşhur müzisyenlerinden birisidir.[1]

Yaşamı

1410 yılında Kahire’de dünyaya geldi. Babası, Memluk Sultanı Berkuk’un ilk yıllarında onun Anadolu memlukü olan ve daha sonra azad edilerek Sultanın en güvendiği emirler arasına giren Emîr Seyfeddin Tağrıberdî’dir. Milliyeti kesin olarak bilinmemekle birlikte isminin Türkçe olması (Tanrıberdi/Tanrıbirdi, “Tanrıverdi”) Türkçeyi ve Türk tarihini çok iyi bilmesinden ötürü Türk asıllı olduğu ileri sürülmüş ancak kesinlik kazanmamıştır.[1] Kimi kaynaklara göre annesi ise Sultan Berkuk’un Türk cariyelerinden birisidir.[2] Sultan Berkuk devrinde Halep Naibi olan babası, onun ölümünden sonra tahta geçen oğlu Farac döneminde ise Şam Naibi olmuş; kızı Hond Fatima’yı Sultan Farac ile evlendirmişti.

1412’de babasını kaybeden İbn Tağrıberdi, Kahire’de ablası Hacer’in eşi olan alim İbnü’l-Adîm’in ve onun ölümü üzerine ablasının yeni eşi Şâfiî başkadısı Celâleddin Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî’nin himayesinde yetişti. El-bukini, tahsilini yönlendirmesine rağmen mezhebini değiştirmesini istemedi;[1] devrin Hanefi alimlerinden dersler alarak yetişti. Dinî ilimlerin yanı sıra tasavvuf, astronomi, tıp, matematik ve musikiyle ilgilendi. Farsça ve Türkçe öğrendi. Aldığı dersler içinde en çok tarihi seven Tağrıberdi, bu alana yöneldi.[2] Dönemin meşhur tarihçileri Makrîzî ve El-Aynî’nin öğrencisi oldu. Onların ölümünden sonra sonra Mısır tarihçilerinin lideri durumuna geldi.[1]

Memlûk sultanları ve büyük devlet ricaliyle iyi ilişkiler kurması sayesinde maddi bakımdan rahat bir yaşamı oldu. Hayatı boyunca Barsbay, Çakmak, İnal ve Hoşkadem gibi sultanlarla sık sık görüştüğü, sarayda düzenlenen çeşitli etkinliklere, av partilerine, bilim adamı ve sanatçıların toplantılarına katıldığı bilinir.[2] Kimi kaynaklarda sefirlik ve hâs nâzırlık gib görevlerde bulunduğu belirtilir ancak bu konuda fazla bilgi yoktur.[2] Bir rivayete göre, Mısır Sultanının Fatih Sultan Mehmed’e yazdığı mektupları kaleme almıştır.

Ömrünün son yıllarında Kahire’de Melik Eşref İnal türbesinin yakınına büyük bir türbe yaptırıp, kitaplarını ve yazdığı eserleri oraya vakfetti. 5 Haziran 1470’te kulunç hastalığından Kahire’de hayatını kaybetti. Eşref İnal türbesi yakınındaki kendi türbesine defnedildi.

Bazı eserleri

  • en-Nücûmü'z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve'l-Kâhire, Mısır tarihini, 641 yılındaki fetihten itibaren sekizbuçuk asırlık dönemini anlatır. Yazar, bizzat şahit olduğu şahit olduğu Sultan Ferec ve Sultan Kayıtbay zamanının âdeta günlüğünü tutmuştur. Tağırberdi bu eserde fetihten itibaren her yılın olaylarının sonunda Nil sularının kabarma ve çekilme durumunu verdiği için “Nil nehri tarihçisi” unvanını kazanmıştır. Eser, Mısır’ın Osmanlılar tarafından fethinden sonra bu eser Yavuz Sultan Selim’in emriyle İstanbul'a götürülmüş ve Kemal Paşazâde tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Eserin bir yazması Ayasofya Kütüphanesi'ndedir.
  • Havâdisü'd-Duhûr fî Mede'l-Eyyâm ve'ş-Şuhûr,1436 yılından sonraki olayları kapsayan eserdir. Bu eserde de Nil’in akış rejimi ve gündelik hayata dair bazı bilgilere yer verilmiştir. İstanbul kütüphanelerindeki tek yazması Ayasofya Kütüpahnesi’ndedir.
  • el-Menhelü's-Sâfî ve'l-Müstevfî Ba‘de'l-Vâfî, Safedî'nin “el-Vâfî bi'l-Vefeyât”ına zeyl olarak yazılmış yedi ciltlik eserdir; son cildi “Kitabü’l-Künâ” adıyla bilinir. 1252’den 1458 yılına kadar yaşayan 3000'e yakın sultan, emîr,âlim, şair ve sahalarında meşhur olan kişinin hal tercümeleri alfabetik olarak yer alır. Biyografisi verilenler arasında bazı kadınlar da vardır. Eserin bir nüshası, Topkapı Sarayı Kütüphanesi’ndedir.
  • Mevridü'l-Letâfe fî men Veliye's-Saltana ve'l-Hilâfe, halifelik ve sultanlık yapmış olan 143 şahsın hal tercümesini içine alır. İstanbul kütüphanelerinde çeşitli yazmaları bulunur.
  • ed-Delîlü'ş-Şâfî ‘ale’l-Menheli's-Sâfî, okuyucuya kolaylık sağlamak üzere yazarın ” el-Menhelü's-Sâfî ve'l-Müstevfî Ba‘de'l-Vâfî”eserine fihrist olarak hazırlanmıştır.
  • el-Bahrü'z-Zâhir fî ‘Đlmi'l-Evâ'il ve'l-Evâhir, Adem peygamber'den Tağrıberdi’nin zamanına kadar gelen bir genel tarihtir; yıllara göre düzenlenmiştir. Eserin bazı kısımları günümüze gelebilmiştir. 652-690 yılları arasını konu alan kısmının yazma nüshası Paris Milli Kütüphanesi’ndedir.
  • Nüzhetü'r-Re‘y fi't-Târîh, Yıl, ay, gün tertibine göre hazırlanmış bir eserdir. On ciltten fazla olduğu bilinir ancak günümüze IX. Cildi ulaşabilbilmiştir. Bir nüshası Oxford’daki Bodleian Kütüphanesi’ndedir.

Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Abdülkâdir Geylânî</span> Alim, mutasavvıf

Muhyiddin Ebû Muhammed Abdülkādir b. Ebî Sâlih Mûsâ Zengîdost el-Geylânî ya da daha bilinen adıyla Abdülkādir Geylânî, Büyük Selçuklu Devleti döneminde, günümüz İran'ının Hazar Denizi kıyısındaki Gilan Eyaleti'nde doğan âlim ve mutasavvıf olan Kadiriye tarikatının kurucusu ve İslam filozofu. Türbesi Bağdat'tadır.

<span class="mw-page-title-main">Memlûk Devleti</span> Geç dönem Orta Çağda Mısır ve Suriyede hüküm sürmüş olan bir devlet (1250–1517)

Memlûk Devleti resmî adıyla ed-Devletü't-Türkiyye, Eyyûbîlerin çöküşü ile Osmanlı İmparatorluğu'nun Mısır'ı ele geçirmesi arasında geçen üç yüzyıla yakın zaman diliminde Mısır ve Suriye'de hüküm sürmüş olan devlet. Memlûk Devleti'ni 1250 ve 1382 yılları arasında kurucu aile Bahrî Memlûkler idare etmiş, 1517 yılına kadar ise Burcî Memlûkler yönetimi ele almıştır. Tarihyazınında devlet bu iki hâne başlıkları altında incelenmiş olup Bahrî Memlûklerin Türk kökenli olması dolayısıyla bu devirde yöneticiler daha çok Türklerden oluşurken daha sonraki dönemde Çerkesler asıl unsur olmuşlardır. Tarihçiler arasında; Memlûk devletinin Türk sultanlar döneminde askeri ve siyasi olarak doruğa ulaştığı, ardından ise Çerkesler döneminde uzun süreli bir gerileme dönemine girdiğine dair evrensel bir fikir birliği vardır.

<span class="mw-page-title-main">I. Baybars</span> 1260-1277 arasında Memlûk Devleti sultânı

I. Baybars ya da tam künyesiyle el-Melikü'z-Zâhir Rüknüddîn Baybars el-Bundukdârî, Mısır ve Suriye'de hüküm sürmüş Kıpçak asıllı Memlûk Devleti sultanıdır. Baybars, muhtemelen 15 yaşında köle olarak satın alınıp bir memlûk olarak yetiştirilmiş, yeteneği sayesinde hızla terfi ederek emirliğe kadar yükselmiştir. Mansure Muharebesi ve Ayn Calut Muharebesi'ni başarılı sevk ve idaresiyle bu muharebelerin kazanılmasında başrol oynamış ve ün kazanmıştır. Mısır Eyyûbî sultanı Turanşah'ı bir suikastla öldürmesinden sonra Kutuz sultan olmuş, Baybars çeşitli nedenlerle onu da öldürerek Memluk Sultanlığı hükümdarı olmuştur. Devletin gerçek anlamda kurucusu olarak kabul edilir. Pek çok Haçlı kalesini ve kentini ele geçirmiş, Levant'daki Haçlı varlığını birkaç sahil kentine kadar daraltmış, İlhanlılar'ın Kuzey Suriye'deki varlığına son vermiştir. Anadolu Selçuklu Devleti'ni İlhanlı işgalinden kurtarmak için Anadolu'ya bir sefer düzenlemiş olmasına rağmen Anadolu Selçuklu yöneticilerinden vadedilen desteği göremeyince ülkesine geri dönmüştür.

Muizzuddin El-Mansur Aybeg, Mısır Memlûk Sultanlığı'nın kurucusu ve ilk sultanı olan Türkmen kökenli hükümdar. 1250 ve 1257 yılları arasında hüküm sürdü.

<span class="mw-page-title-main">Ramazanoğulları Beyliği</span> Türk beyliği

Ramazanoğulları Beyliği, XIV. yüzyılda Misis ve Adana yöresinde kurulmuş bir Anadolu beyliğidir.

Kalâvûn; tam adıyla Seyfeddin Kalâvûn el-Elfi el-Mansûr veya bütün lâkaplarıyla El-Melik el-Mansûr Seyf ed-Dīn Kalâvûn el-Elfi es-Sâlihî en-Necmî el-Alâ'î, 1279 ile 1290 döneminde Mısır'da hüküm sürmüş Türk asıllı Bahrî Hanedanı'ndan Memlûk Devleti'nin yedinci hükümdarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Şecerüddür</span> Memlûk Sultanlığının ilk hükümdarı

Şecerüddür, Memlûk Sultanlığı'nın ilk hükümdarı.

II. Vasık Tam Adı: Ebû Hafs `Umar "el-Vâsık bi’l-Lâh es-Sânî" 65. İslam Halifesi.

Berkuk, tam adı Melikü'z-zahir Seyfeddin El-Osmani El-Yelboğavî Berkuk, Çerkes kökenli Burcî Memlûkler hanedanının ilk Memlük hükümdarı. İç çekişmelerle yıpranan Memlûk Devleti'ni merkezi bir devlet durumuna getirmeye çalışmıştır. "Berkuk" ismi Çerkesçedir ve onun doğuştan ismidir.

Zahir Çakmak, tam ismiyle Melik Zahir Sayfeddin Çakmak, 1438 ile 1453 döneminde saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memluk hükümdarı.

Sultan İnal, tam ismiyle Melik Eşref Seydeddin Ebu Nasr-el-Alai Zahiri Nasır İnal el-Acrud, 1453 ile 1461 döneminde saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memlûk hükümdarı. El-Acrud lakabını sakalının şeklinden almıştır.

Zahir Kansu tam ismiyle Melik Zahir Kansu 1498de 25 yaşındayken bir komployla Memluk Sultanı Nasır Muhammed'in yerine geçen ve 1498-1500 yılları arasında kısa bir dönem için saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memluk hükümdarı.

Mansur Abdülaziz tam ismiyle Malik Mansur Abdulaziz bin Berkuk, 1405'te 70 gün saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memlük Devleti hükümdarı. Sultan Berkuk'un ikinci oğlu ve Sultan Nasır Farac'ın küçük kardeşi olup 1405'te kardeşi Sultan Nasır Farac aleyhine yapılan başarılı bir hükûmet darbesi ile Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memluk Devleti hükümdarı olmuştur. Ama kısa bir saltanattan sonra kardeşi Sultan Nasır Farac tarafından tahttan indirilmiştir.

Hoşkadem tam ismiyle Melik Zahir Seyfeddin Hoşkadem Nasirí el-Muayyadí Bazı kaynaklar ismini Kuşkadam olarak verirler. 1461de bir komplo ile tahtan indirilen Memluk Sultanı Muavyed Ahmed'in yerine geçirilen ve 1461-1467'de saltanat süren, Anadolu Türkü kökenli, ama Çerkes Burci Hanedanı'ndan Memlûk Devleti hükümdarı.

Sultan Barsbay tam ismiyle Malik Eşref Ebu-Nasır Seyfeddin Barsbay, 1422 - 1438 döneminde saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memluk Devleti hükümdarı. Saltanat döneminde Memluklu Devleti en geniş sınırlarına erişmiş ve Mezopotamya'da El Cezire ve Hicaz Memluklu Devletine bağlı ülkeler haline getirilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Bahrî Memlûkler</span>

Bahrî Hanedanı, Kahire merkez olmak üzere Mısır, Suriye ve Hicaz'da hüküm süren genellikle Kıpçak Türk asıllı Memluklu kölemenler ve bunların neslinden oluşan hanedandır.

Şeyh el-Mahmûdî ya da tam künyesiyle Ebü'n-Nasr Seyfüddîn el-Melikü'l-Müeyyed Şeyh el-Mahmûdî ez-Zâhirî 1412-1421 döneminde saltanat süren Çerkes kökenli Burcî Hanedanı'ndan Memlûk Devleti hükümdarı.

Nasır Ferec tam ismiyle Melik Nasır Zeynedin Ebu-Saadet Ferec bin Berkuk 1399'de ölen babası Berkuk'un yerine daha 10 yaşında iken tahta çıkan ve 1405'te 2 ay süren kısa ara hariç 1412'de bir darbe ile öldürülünceye kadar saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memlük Devleti hükümdarı.

<span class="mw-page-title-main">Burcî Memlûkler</span>

Burcî Hanedanı Mısır'da Memlûk Devleti'nde 1382-1517 döneminde hüküm süren yani en uzun süre hükmeden Memlûk hanedanı. Çerkes kökenlidir. Bu isim "burç" sözcüğünden yani "kale surlarının üstü" anlamına gelmekte ve bu hanedana mensup olan çoğu Çerkes asıllı olan Memluklu kölelerden oluşan askerlerin Kahire kalesi içinde bulunan kışlalarından mülhem olmaktadır.

Makrîzî, Memlûk Sultanlığı'nda yaşamış Mısırlı tarihçi, muhaddis.