İbn Miskeveyh

İbn Miskeveyh (Farsça : ابن مسکویه) (Arapça : مسكويه) (Ahmed bin Muhammed Miskeveyh) (940-1030) Fars asıllı ünlü Şii filozoftur. Müslümanlarca; Aristoteles, Farabi'den sonraki üçüncü öğretmen yani "Muallim Salis" olarak bilinir. İran'ın Rey kentinde 940'ta (hicri 320) doğdu. Aktif politik kişiliğini filozof rolüyle birleştirdi. Tarihçi yönü de olan Miskeveyh Bağdat, İsfahan ve Rey şehirlerindeki Büveyhî Hanedanı'na hizmette bulundu. Aralarında Sicistani'nin de olduğu bir entelektüel grubunun üyesiydi. İslam dünyasında Neoplatonik geleneğin ortaya çıkışında Miskeveyh'in telifçi rolünün etkisi bulunmaktadır. İbn Miskeveyh tarihten psikolojiye, kimyadan metafiziğe kadar pek çok farklı alanda çalışmalarda bulundu ve eserler kaleme aldı. Yunan filozoflarının tevhid ile ilgilendiklerini öne sürmekle Miskeveyh din ile felsefeyi uzlaştırma hususu probleminden uzak durmuştur.

Tam adı Ebû Ali Ahmed bin Muhammed bin Yakub bin Miskeveyh olan İbn Miskeveyh 936 senesinde İran’ın Rey kentinde doğdu. 940 veya 951 senesinde doğmuş olabileceği ortaya atılmıştır.

İbn Miskeveyh öğrenimini, doğduğu kent olan Rey kentinde tamamladı, iyi bir eğitim gördü. İbn Miskeveyh döneminin ünlü bilginlerinden ve hocalarından ders aldı. Çağının önde gelen filozofları (İbn-i Sina, Birûni ve Ebu Hayan et-Tevhîdî gibi) ile bilgi alış-verişinde bulundu. İbn Miskeveyh özellikle Farabi’den çok etkilenmiş ve meşşai ekolünün önemli isimlerinden olmuştur. Müslüman filozoflar evrimden bahsetmişlerdir. Onların zihnindeki evrim tasarımı Allah'ın iradesiyle olan akışla ilgilidir. Bilimi yeterince anlamayan sözde dini kesimler ile dini yeterince anlamayan sözde bilimsel çevreler birbiriyle ideolojik açıdan tartışa dursunlar, insanlığın bütün düşünsel ürünlerine saygı duymak gerekir.^[1] İbn Miskeveyh asıl ilgi alanı olan felsefenin dışında uzunca bir süre kimya ile de ilgilendi, çeşitli araştırmalar yaptı. Kimya alanında yaptığı çalışmalardan hiçbiri bugüne ulaşmamıştır. İbn Miskeveyh felsefe ve kimya dışında tıp, edebiyat, tarih, ahlak ve metafizik ile de ilgilenip, bu konularda birçok eser kaleme aldı. Özellikle ahlak sistemi ile dikkat çeken İbn Miskeveyh ahlak konusunda çok önemli bir yere sahip olmuştur. Eserlerinde Farâbi metodunu izlese de, genel olarak Farâbi’nin aksine pratiğe nazariyeden önce yer verip, pragmatizme yaklaştı. Kendisinden önceki Meşşai ekolü filozofları gibi Eflatun ile Aristo’nun fikirleriyle İslam dinini uzlaştırmaya çalıştı.

İbn Miskeveyh, dönemin önemli isimlerinin yanında kâtiplik ve kütüphanecilik yaptı. İlk önce vezir Ebu’l-Fadl İbnu’l Amîd’in kütüphane memurluğunu yapmış, ün ve itibar kazanmaya başlamıştı. Daha sonra da sarayda kâtiplik, özel kütüphane memurluğu, hazinedarlık ve muallimlik gibi çeşitli görevler aldı.

Ahlâk felsefesinde özellikle Eflatun, Aristo ve Calinos’tan etkilenen İbn Miskeveyh ahlâkın gayesinin üstün saadete erişmek olduğunu düşünmekteydi. Ona göre ahlâkın dört temel fazileti hikmet, şecaat, rikkat ve adaletti. Bu faziletlerin tek başına yaşayan bir insanda değil de toplumda oluşabileceğini öne sürdü. Bu nedenle ona göre ahlâk, “sosyal ahlâk”tı. Miskeveyh daha çok etik alanındaki eserleriyle İslam Felsefe geleneğinde tanınmıştır. Hatta etik konuları ilk ele alan İslam filozofu olduğundan bazı kimselerce kendisine "Muallim-i Salis" (Üçüncü Öğretmen) -bu sıfat, Aristo'nun "Muallim-i Evvel" (İlk Öğretmen), Farabi'nin "Muallim-i Sâni" (İkinci Öģretmen) oluşu göz önüne alınarak kendisine verilmiştir- unvanı verilmiştir. Miskeveyh Plato ve Aristo'nun yanı sıra, Porfirius, Pisagor, Galen, Afrodisyaslı İskender gibi Yunan filozofların eserlerinden etkilenmiş ve yararlanmıştır. Felsefe tarihçilerine göre İbn Miskeveyh öldüğünde geride 20 cilt eser bıraktı. Fakat bu eserlerin çoğu bugüne ulaşamamıştır. 1030 senesinde İsfahan’da öldü.

1. İbn Miskeveyh, Tezhîbu’l-Ahlâk (Tadhib al-akhlaq) ve Tathiru’l-A’rak, neşr. Hasan Temim, Beyrut 1398, Mısır 1329;

İngilizce Çevirisi: The Refinement of Character, translated by Constant K. Zureyk;

Fransızca Çevirisi: Traité d’ethique, Muhammed Arkoun, Dımaşk 1969;

Türkçe Çevirisi: Ahlâkı Olgunlaştırma, Türkçeye çevirenler A. Şener-İsmet Kayaoğlu-Cihat Tunç, K.B.Y., Ankara, 1983.

2. İbn Miskeveyh, el-Fevzü’l-Asgar (Al-Fawz al-Asghar), neşr. A.F. Fuad, Bingazi 1974, Salih Uzeyme, Tunus 1987;

Fransızca Çevirisi: Le Petit Salut, Fransızcaya çeviren Roger Arnaldez;

İngilizce çevirisi: Sweetman, Islam and Christian Theology, London, 1947

3. İbn Miskeveyh, Kitabu’l-Hevâmil ve’ş-Şevâmil, (Ebû Hayyan et-Tevhidî ile beraber), neşr. Ahmet Emin-Seyid Ahmed Sakar, Kahire, 1370/1952.

4. İbn Miskeveyh, el-Hikmetu’l-Halide-Câvidan-ı Hired, neşr. Abdurrahman Bedevî, Mektebet el Nahdat al-Mısrıyye, Kahire, 1952.

5. İbn Miskeveyh, Kitabu’s-Saâde, el-Mektebetu’l-Mahmudiyye, Mısır 1928.

6. İbn Miskeveyh, Risâle fî Mahiyyeti’l-Adl, neşr. Abdülaziz İzzet, İbn Miskeveyh:

Felsefetühü’l-Ahlâkiyye ve Mesâdiruha, Kahire, 1946.

An Unpublished Treatise of Miskawaih on Justice, Leiden, 1964.

7. İbn Miskeveyh, Risâle fi’l-Lezzati ve’l-Alâmi fî Cevherin Nefs, Ragıp Paşa Kütüphanesi, no. 1463.

8. İbn Miskeveyh, Ecvibetün ve Esiletün fi’n Nefsi ve’l-Akl, neşr. Abdurrahman Bedevî, Dırâsat ve Nusûs fi’l Felsefe ve’l-Ulûm inde’l-Arab içinde, Beyrut 1981.

Deux epitres de Miskawayh, BEQ, IXVII, 1961-62, s. 71-74.

9. İbn Miskeveyh, Kitabu’l Akl ve’l Ma’kul, neşr. Muhammed Arkoun, “Mıskawayh: De’l Intellect et de l’Intelligible”, Arabica, XI, Leiden 1964, s. 83-87.

An Epistle on The Intellect and Intelligible, Roxanne Marcote, ICLXX/2, Haydarabad 1996.

• Kutluer, İlhan, İslam'ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz. Yayıncılık. İstanbul 1996.
• Prof. Dr. Necip Taylan, Anahatlarıyla İslâm Felsefesi
• İbn Miskeveyh, Ahlakı Olgunlaştırma, Kültür Bakanlığı Yayınları
• Mehmet Bayraktar, "İbn Miskeveyh", DİA c.XX
• Saruhan Müfit Selim, İbn Miskeveyh Düşüncesinde Tanrı ve Alem, Ankara, İlahiyat Yayınları I. Baskı, Mart 2005; 2. Baskı, İbn Miskeveyh Düşüncesinde Tanrı Alem ve İnsan Ankara, İlahiyat Yayınları, Şubat 2007.

• Ezeli Hikmet
• Perennial felsefe
• Ahlâk felsefesi
• Neoplatonizm

• Muslim Philosophy/Ibn Miskawayh23 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Unesco (PDF)3 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Britannica19 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)