İbn Adlan

Şemseddin İbn Adlân (İngilizce: ʻAfīf al-Dīn ʻAlī ibn ʻAdlān al-Mawsilī, Arapça: عفيف لدين علي بن عدلان الموصلي ; MS 1187–1268), Musul'da doğmuş bir Arap kriptolog, dilbilimci ve şair olup kriptanaliz alanına yaptığı ilk katkılarla tanınır ve bu alanda en az iki kitap yazmıştır. Ayrıca edebiyat ve şiir ile ilgilenmiş ve Kahire'deki Al-Salihiyya Camii'nde Arap dili üzerine ders vermiştir.

Döneminin çeşitli hükümdarlarıyla temas halindeydi ve bu sıfatla kriptanaliz veya şifreli mesajları kırma bilimi konusunda pratik deneyim kazandı. Konuyla ilgili günümüze ulaşan tek çalışması olan Kriptanaliz Üzerine'yi ("On Cryptanalysis"), Eyyubi hanedanı olan Şam Emiri Eşref Musa'ya (h. 1229-1237) ithaf etmiştir. Al-Mu'lam (The Told [Book]) da dahil olmak üzere, yine kriptanaliz üzerine üç kitap daha yazmıştır, ancak bu kitaplar artık kayıptır. On Cryptanalysis adlı eseri, kriptanalistler için bir tür rehber kitaptır ve kurallar adını verdiği yirmi teknik seti içerir. Yöntemler, El-Kindi'nin 8. yüzyıldaki Kriptografik Mesajların Deşifresi Üzerine İnceleme ("Treatise on Deciphering Cryptographic Messages") adlı eserinden -kriptoanaliz üzerine günümüze ulaşan en eski çalışma- daha fazla pratik ayrıntı içerir, ancak selefinin kriptografi üzerine teorik altyapısından yoksundur. İbn Adlan'ın orijinal katkıları arasında, daha önce El-Kindi tarafından tanımlanan analiz tekniklerinden kaçmak için geliştirilen bir tür şifre olan boşluksuz monoalfabetik kriptogramları kırmak için yöntemler vardı. İbn Adlan bu eserinde aynı zamanda deşifre ettiği bir kriptogramın gerçek hayattan bir örneğini ve bu kriptogramı kırma sürecini de içermektedir ki bu da kriptograf James Massey'in ifadesiyle "son derece yetenekli bir kriptanalistin gerçek deneyimini" sunmaktadır.

İbn Adlan, 583 AH (y. MS. 1187) yılında Musul'da doğdu.^[1] Arap kökenliydi^[2] ve Bağdat'ta gramerci Ali el-Ukbârî tarafından sözdizim dersleri de dahil olmak üzere eğitim aldı.^[1] Daha sonra bir süre Şam'da yaşadı,^[3] ardından Kahire'deki Al-Salihiyya Camii'nde hicri 666 (miladi 1268) yılındaki ölümüne kadar Arapça öğretmenliği yaptı.^[1] Dilbilim ve kriptanaliz üzerine incelemeler yazmanın yanı sıra, edebiyatta bir otorite olarak kabul edildi ve kendisi de şiirler yazdı.^[1][4] Çeşitli hükümdarlarla temas halindeydi ve bu sıfatla "hall al-mutarjam" adını verdiği kriptanaliz konusunda pratik deneyim kazandı. Bu hükümdarlardan biri Eyyubi hanedanı olan Şam Emiri Eşref Musa (h. 1229-1237) idi. Kriptanaliz Üzerine ("On Cryptanalysis") adlı risalesini ithaf ettiği Şam Emiri.^[5] Ayrıca birden fazla nisba (tanımlayıcı lakaplar) ile tanınıyordu: el-Mevsili (Musullu), el-Nahvi (Gramerci) ve el-Mütercim (Kriptoanalist).^[3]

Erken dönem Arapça bibliyografyalar ona üç eser atfetmiştir; bunlardan biri kriptanaliz üzerine olan Fi hall al-mutarjam ("Kriptanaliz Üzerine", "On Cryptanalysis"), aynı zamanda Al-mu'allaf lil-malik al-'Ashraf ("Kral el-Eşref için Yazılan [Kitap]", "The [Book] Written for King al-Ashraf'") olarak da bilinir. Buna ek olarak, Kriptanaliz Üzerine kitabındaki bir referans, kriptogramları analiz etmek için algoritmaları tanımladığı ve şu anda kayıp olan Al-Mu'lam ("Anlatılan [Kitap]", "The Told [Book]") adlı başka bir kitaba işaret etmektedir. Diğer iki eseri Al-Intihab li-kashf al-'abyat al-mushkilat al-i'rab ve 'Uqlat al-mujtaz fi hall al-aljaz başlıklarını taşımaktadır.^[1]

Mesajları şifreleyerek şifreleme uygulaması ve çalışması kriptografi olarak adlandırılır ve antik çağlardan beri Mısır, Çin, Hint, Mezopotamya, Yunan ve Roma medeniyetleri tarafından uygulanmıştır.^[6] Buna karşılık, kriptanaliz, şifreleri kırma bilimi -başka bir deyişle, şifrelenmiş bir mesajdan açık mesajı geri getirme- erken dönem Arap-Müslüman medeniyetinde kurulmuştur.^[7][8] Kriptanaliz konusunda günümüze ulaşan en eski çalışma el-Kindi (y. 801-873) tarafından yazılan Risalah fi Istikhraj al-Mu'amma ("Kriptografik Mesajların Deşifresi Üzerine İnceleme", "Treatise on Deciphering Cryptographic Messages") adlı eserdir. 801-873), felsefe, astronomi ve tıp gibi diğer konularda da yazan bir Arap bilginidir.^[9][8][10] El Kindi'den önce, en eskisi 8. yüzyılda Halil ibn Ahmed tarafından yazılan "el-Mu'amma" ("Şifreli Mesajlar Kitabı", "The Book of Cryptographic Messages") olan başka eserler hakkında da raporlar bulunur, ancak bunlar artık kaybolmuştur.^[2][8] el-Kindi'nin kitabı, İbn Adlan'ın eserlerinde de yer alan frekans analizi gibi kriptanaliz tekniklerini sunmaktadır.^[9]

Kriptanaliz Üzerine, İbn Adlan'ın dokuz tema altında gruplandırılmış yirmi "kuralını" veya kriptanaliz tekniğini açıklayan bir el kitabı veya kılavuz tarzında yazılmıştır.^[4][3] Kendisinden önce El-Kindi'nin ve daha sonra İbn el-Düreyhim'in (yaklaşık 1312-1361) şifreleme türleri hakkında sistematik açıklamalar da dahil olmak üzere kriptografi üzerine teorik arka plan sağlayan kriptolojik incelemelerinin aksine, İbn Adlan'ın Kriptanaliz Üzerine adlı eseri, genellikle El-Kindi'den daha ayrıntılı bir şekilde, zamanının şifreli metinlerini kırmak için pratik konulara ve belirli yöntemlere odaklanmaktadır.^[4] Eserin giriş bölümü basit ikame şifreleme yönteminin kısa bir tanımını içermekte ve okuyucularını diğer yöntemler hakkında bilgi edinmek için başka kaynakları okumaya teşvik etmektedir.^[11]

İbn Adlan'ın bu eserdeki en özgün katkılarından biri boşluksuz monoalfabetik kriptogramların (al-mudmaj)-kelimeler arasındaki ayrımı belirtmek için boşluk içermeyen şifreli metinlerin- kriptanalizidir. ^[4][12] Bu tür kriptogramlardan El Kindi bahsetmemiştir: El Kindi'nin eserlerinde anlatılan kriptografik saldırılara karşı koymak için sonraki kriptograflar (kod yapıcılar) tarafından geliştirilmiştir ve kod yapıcılar ile kod kırıcılar arasındaki bir tür silahlanma yarışı'nın parçasıdır. Batıda bu tür bir kriptanaliz ancak on altıncı yüzyılda İtalyan Giambattista della Porta'nın çalışmalarında görülmüştür. İbni Adlan'a göre, onun zamanındaki kriptograflar boşluksuz yöntemi kullanarak "şifrelerinin tespit ve analize meydan okuyabileceğini" iddia etmektedirler.^[4] İbn Adlan sıklık analizinin kullanılmasını tavsiye etmiş,^[13] ayrıca Arapça cümlelerde her harfin ardışık olarak kaç kez ortaya çıkabileceğini ve bunu yapabilecekleri belirli yolları bilmeye dayalı ardışık harflerin analizini önermiştir.^[14] Ayrıca uzayın değişken sembollerle temsil edildiği şifrelerin analizi üzerine de yazmıştır.^[15][4]

Kriptanaliz Üzerine' de frekans analizi ile ilgilenmektedir: İbn Adlan, El Kindi'nin Arapça harflerin sıklığı-her ne kadar El Kindi'ye doğrudan bir atıfta bulunulmasa da, iki yazarın verdiği sayılar aynıdır-^[16] verilerini takip eder ve Arap alfabesini yedi yaygın (sık rastlanan), on bir orta ve on nadir harfe böler.^[3] İbn Adlan en yaygın iki ya da üç harfli sözcüklerin bir tablosunu sunar ve harf sıklığı kullanılarak kriptoanaliz edilebilecek metin uzunluğunun alt sınırı olan minimum örneklem büyüklüğünü sunar: yaklaşık 90 karakter (Arap alfabesinin uzunluğunun yaklaşık üç katı).^[3][17] Bu sınırın altında, İbn Adlan'a göre harflerin oluşumu öngörülen frekans dağılımını takip etmeyecektir.^[15]

İnceleme, ortak bitişik harflerin, Arapça belirli artikelin kriptanalizini içerir. ال (al-, 'the') ve bir kelimenin başında ya da sonunda sıklıkla görülen harfler. İbn Adlan ayrıca bir metnin açılış ve kapanış bölümlerindeki muhtemel kelimeler üzerine de yazmıştır (Arapça formül Bismillah, "Allah'ın adıyla" gibi).^[18] Şifreli şiiri analiz etmek için vezin, kafiye ve ölçü bilgisi de dahil olmak üzere özel ilkeler ekler.^[19] Daha sonra kriptanaliz adımlarını, şifreli metinden olası çözümlere, ardından şüpheli, olası ve nihayetinde doğrulanmış çözüme geçerek açıklar.^[20] Kitabın kapanış bölümünde, İbn Adlan kırdığı bir kriptogramın gerçek hayattan bir örneğini ve yanlış başlangıçları, düşünce süreci ve nihai çözümü de dahil olmak üzere deşifre etme sürecinin tamamını içerir. Kriptograf James Massey bu bölümü "ilgi çekici" ve "çok yetenekli bir kriptanalistin gerçek deneyimini" sunan bir bölüm olarak tanımlamaktadır.^[4]

Kriptanaliz Üzerine ("On Cryptanalysis") kitabının bir nüshası İstanbul'daki Süleymaniye Camii kütüphanesinde bulunmaktadır (5359 numaralı el yazması).^[1] Muhammed Mrayati, Yahya Meer Alam ve Hassan al-Tayyan tarafından modern bir baskısı hazırlanmış ve 1987 yılında Şam Arap Akademisi tarafından editörlerin giriş ve açıklama yazılarıyla birlikte yayımlanmıştır. İngilizceye 2004 yılında çevrilmiştir.^[10][21]

• Al-Kadi, Ibrahim A. (1992). "Origins of Cryptology: The Arab Contributions". Cryptologia. 16 (2). ss. 97-126. doi:10.1080/0161-119291866801. 
• Broemeling, Lyle D. (2011). "An Account of Early Statistical Inference in Arab Cryptology". The American Statistician. 65 (4). ss. 255-257. doi:10.1198/tas.2011.10191. 
• Massey, James L. (2008). "Review of Series on Arabic Origins of Cryptology". Cryptologia. 32 (3). ss. 280-283. doi:10.1080/01611190802129104. 
• Mrayati, Mohammad; Meer Alam, Yahya; at-Tayyan, Hassan (2004). ibn 'Adlān's Treatise al-mu'allaf lil-malik al-'Ašraf. Series on Arabic Origins of Cryptology. 2. Said M. al-Asaad tarafından çevrildi. Revised by Mohammed I. Al-Suawiyel, Ibrahim A. Kadi, Marwan Al-Bawab. Riyad: King Faisal Center for Research and Islamic Studies (KFCRIS) & King Abdulaziz City for Science and Technology (KACST). ISBN 9960-890-18-X.  Translated and revised from:
  • Mrayati, Mohammad; Meer Alam, Yahya; al-Tayyan, Hassan (1987). Ilm at-Ta'miyah wa Istikhraj al-Mu'amma Ind al-Arab [Origins of Arab Cryptography and Cryptanalysis] (Arapça). I. Şam: Arab Academy of Damascus.