Üst anlatı

Üst anlatı, meta öykü veya meta anlatı (meta-narrative)^[1] bir toplumu veya tarihi özselci, indirgeyici ve genelleyici kuramsal ilkeler çerçevesinde açıklamaya çalışan, global söylem, büyük tarih felsefeleri ve toplum kuramları.^[2]

• Radikal Postmodern diye anılan Jean-François Lyotard (1924-1998), istikrar sağlama çabalarını totaliter sistemle bir tutmaktadır. Lyotard’ın iddiasına göre, bütüncüllük, istikrar ve düzen, modern toplumlarda büyük anlatılar aracılığıyla ayakta tutulur. Bir disiplini ya da pratiği açıklayan ve meşrulaştıran evrensel düzeyde kabul görmüş dine, tarihe, bilgiye, özgürleşmeye dair Aydınlanma‘dan beri devam eden ve kendi kendini meşrulaştıran anlatımlara üst anlatı, üst kuram, üst ideoloji veya büyük anlatı adını verir. 1979’da Postmodern durumu, bütün büyük anlatılara karşı kuşkuculuk olarak tanımlar. Bu anlatılar, evrensel olduğu düşünülen, politik ve bilimsel birçok projenin meşrulaştırılmasında kullanılmış, mutlak veya nihai gerçekler olarak sunulmuştur. Büyük anlatı, bir kültürün kendi davranışları ve inançları hakkında kendi kendisine anlattığı öyküdür. Bir ideolojiyi açıklayan ideolojidir. Modern toplumların tüm cepheleri, bilim de dahil olmak üzere, bu büyük anlatılara dayanırlar. Postmodernizm, bu anlatıların çelişkileri ve istikrarsızlıkları maskelemeye yaradığının farkında olmak demektir.
• Lyotard’a göre, artık ne büyük anlatılara ne de bir tek kuramın her şeyi açıklayabileceği düşüncesine inanabiliriz. Nesnellik rahatlatıcı bir mittir ama gerçeklik “verili” değildir.
• Lyotard gerçekliğin sadece üç çeşit tanım bir araya geldiğinde kurulduğunu söyler: isim, bağlam ve anlam. Gerçeklik anlamlandırılabildiğinde yani anlamlı olacağı bir bağlama yerleştirildiğinde, gösterilebildiğinde ve adlandırılabildiğinde kurulur.
• Lyotard’a göre, Postmodern toplumlarda önemli sorulardan biri, neyin bilgi/gürültü olduğuna kimin karar vereceği; ayrıca bu sorunun ne zaman sorulacağına da kimin karar vereceğidir.
• Lyotard, Derrida’ya paralel olarak, bilginin disiplinler ve kurumlar tarafından sınırlandırıldığını savundu. Bilginin üst formu olarak kabul edilen bilimin de kullandığı dil ve yöntemler, yanıtlamaya karar verdiği sorular, üstlendiği role duyulan inanç tarafından kısıtlandığını savunur.
• İşçi sınıfının özgürleşmesi yoluyla insanlığın özgürleşmesi (Marx), zenginliğin yaratılması (Adam Smith), yaşamın evrimi (Darwin), bilinçdışı zihnin egemenliği (Freud) gibi bilimin objektiflik, doğruluk ve ilerleme iddialarını da bir üst anlatı örneği olarak tanımlar. Marxist ve liberal kuramları büyük anlatılar diye adlandırır ve bunların totalitler nitelikli olduğunu söyler. Bu öyküler yerine öznelerin kendi çevrelerini tanımlamalarında yardımcı olacak “küçük öykülerle” yetinmelerini tavsiye eder. “Büyük anlatıların” ölümünü ve büyük bir şüpheciliğin ortaya çıkışını yeni dünya görüşünün bir parçası olarak tarif eder. Lyotard’a göre bu modernist büyük anlatıların gerileyişi ve çöküşü, bilginin kendisindeki belirleyici bir kayma dolayısıyla kaçınılmazdı. Lyotard, 1992 yılında sanatçıları, bir üst anlatı olarak gördüğü Modernizm’in ilkelerini sorgulamaya çağırmıştı. Modernizm’in içerikten çok biçime önem verdiği yorumu, Lyotard’ın terimleriyle bir üst anlatıdır.
• Lyotard’a göre Postmodernizm gelişmiş ülkelerde gelişir.
• İngiliz Postmodern tarih yazıcı Keith Jenkins (1943) de Lyotard’ın izinden giderek eskiden bütüncül olduğu sanılan düşünce akımlarının aslında sanıldığı kadar sağlam temeller üstüne kurulmadığını göstermeye çalışır ve bunu “Her idolün kaidesi kilden yapılmıştı” şeklinde ifade eder.
• Postmodern, Modernizm’i izleyen bir şey olamaz. Çünkü bu durumda lineer tarihsel ilerleme kabul edilmiş ve büyük anlatı mitolojisine dönülmüş olur.