İçeriğe atla

Ünsüz değişmesi

Ünsüz benzeşmesi veya ünsüz sertleşmesi ile karıştırılmamalıdır.

Ünsüz değişmesi, sessiz harflerin ek almaksızın sözcüğün söylenişine ya da yazımına daha uygun ünsüzlerle değişmesi sonucu oluşan Türkçedeki ses olaylarından biridir. Ünsüz benzeşmesi ve sertleşmesi olayları, sözcük ek alırken gerçekleşir. Ünsüz değişmesi ise kelimenin kökeni ile ilgilidir. Genellikle alıntı sözcüklerin Türkçenin ses yapısına uyarlanması ile gerçekleşen bir olaydır. Altı adet ünsüz değişmesi vardır.

Gerileyici ses benzeşmesi (Dudak ünsüzlerinin benzeşmesi/n-b çatışması)

Gerileyici ses benzeşmesi (dudak ünsüzlerinin uyumu), bir dudak ünsüzü olan b'nin kendinden önceki n damak ünsüzünü m dudak ünsüzüne dönüştürmesi olayıdır.[1] Genellikle Farsça sözcüklerde görülür.

  • saklanbaç > saklambaç
  • dolanbaç > dolambaç
  • canbaz > cambaz
  • çarşanba (çeharşenbe) > çarşamba
  • perşenbe (pencşenbe) > perşembe
  • penbe > pembe
  • tenbel > tembel

Özel isimlerde (İstanbul, Safranbolu vb.), birleşik sözcüklerde (sonbahar, binbaşı vb.) ve diğer bazı sözcüklerde (düzenbaz) bu olay görülmez.

ğ > v değişmesi

Bazı sözcüklerde aslen ğ olmasına rağmen yazılışında ve günümüzdeki söylenişinde bu harfin v'ye dönüşmesi olayıdır. Bazı ağızlarda bu tür sözcüklerin ğ harfiyle söylendiği görülür ancak bu sözcüklerin doğru yazımı v harfi iledir.

  • döğmek > dövmek
  • söğmek > sövmek
  • öğmek > övmek
  • oğmak > ovmak

b > p değişmesi

Bazı sözcüklerdeki b harfinin p harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki b'nin p'ye dönüşümü

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda b ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin (çoğu Arapça kökenli) sonundaki b harfi p'ye dönüşür.

  • kitab > kitap
  • hesab > hesap
  • mahcub > mahcup
  • hitab > hitap

Bazı tek heceli sözcüklerde ve ruzuşeb sözcüğünde bu durum görülmez.

  • ab
  • tab
  • hab
  • şeb

S'den sonra gelen b'nin p'ye dönüşümü

Arapça kökenli sözcüklerin içerisinde bulunan s harfinden sonra gelen b harfi p harfine dönüşür.

  • isbat > ispat
  • tesbih > tespih
  • nisbet > nispet
  • tesbit > tespit

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez:

  • hasbelkader
  • hasbihal
  • esbap

c > ç değişmesi

Bazı sözcüklerdeki c harfinin ç harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki c'nin ç'ye dönüşümü

Türkçenin ses yapısı gereği sözcüklerin sonunda c ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan c harfi ç'ye dönüşür.

  • hac > haç (istavroz anlamındaki)
  • tac > taç
  • ilac > ilaç

Bu kurala yalnızca iki sözcük istisnadır.

  • hac
  • sac (kıl anlamındaki saç sözcüğüyle anlam farkını belirtmek için yazılışta c harfi korunmuştur)

Sözcük içerisindeki c'nin ç'ye dönüşümü

Bazı Arapça kökenli sözcüklerdeki c harfi ç'ye dönüşürken (ictihat > içtihat, mechul > meçhul) bazılarında bu durum görülmez (tescil, mescit).

d > t değişmesi

Bazı sözcüklerdeki d harfinin t harfine dönüşmesi olayıdır. İki şekilde gerçekleşebilir.

Sondaki d'nin t'ye dönüşümü

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda d ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle alıntı sözcüklerin sonunda bulunan d harfi t'ye dönüşür.

  • band > bant
  • cild > cilt
  • metod > metot
  • standard > standart
  • etüd > etüt

Bazı sözcüklerde bu durum görülmez.

  • şad
  • yad
  • mod
  • barkod

Bazı Türkçe kökenli sözcüklerde ise yazılışta anlam farkını ortaya koymak için sondaki d ünsüzü korunmuştur.[2]

  • od
  • ad

Sözcük içerisindeki d'nin t'ye dönüşümü

Bazı Arapça sözcükler içerisindeki d harfi t harfine dönüşürken (mikdar > miktar, tedkik > tetkik) bazılarında bu durum görülmez (takdim, takdir, tasdik). Farsça kökenli -dar eki eklendiği bazı sözcüklerde -tar şekline dönüşür (taraftar, emektar) ancak bu durum ünsüz sertleşmesi kapsamında değerlendirilebilir.

g > k değişmesi

Türkçenin yapısı gereği sözcüklerin sonunda g ünsüzü bulunmaz. Bu nedenle bazı alıntı sözcüklerin sonunda bulunan g harfi k'ye dönüşür.

  • aheng > ahenk
  • reng > renk
  • heveng > hevenk

Çoğu Batı kökenli sözcükte bu durum görülemez.

  • miting
  • psikolog
  • analog
  • arkeolog

Kaynakça

  1. ^ "GERİLEYİCİ BENZEŞME Nedir? TDK Sözlük Anlamı". kelimeler.gen.tr. 7 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021. 
  2. ^ "Ünsüzlerin Nitelikleri – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 18 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk alfabesi</span> Türkçenin yazımında kullanılan alfabe

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Arap harfleri</span> Arap alfabesini temel alan yazı sistemi

Arap harfleri, 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinden itibaren Emevi ve Abbasi imparatorlukları aracılığıyla Orta Doğu merkezli geniş bir alana yayılma olanağı bulmuş İslam dininin benimsendiği coğrafyalarda kabul gören, kökeni Arap alfabesine dayalı, ünsüz alfabesi türünde bir yazı sistemidir. Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemidir.

<span class="mw-page-title-main">Uygurca</span> Uygur Türkçesi

Uygurca veya Yeni Uygurca, Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

<span class="mw-page-title-main">Başkurtça</span> Kıpçak grubundan, Başkurdistanın resmi dili

Başkurtça veya Başkırca, çağdaş Türk yazı dillerinden biridir ve Kıpçak grubuna bağlıdır. Çoğunluğu Başkurdistan'da yaşayan Başkurtlarca konuşulur.

Gama, Yunan alfabesinin üçüncü harfidir. Γ harfi, Fenike alfabesi'nin gimel harfinden gelmektedir.

Ww, Türk alfabesinde bulunmayan Latince kökenli bir harftir. İngilizcede ötümlü dudaksıl-artdamaksıl sürtünmesiz ünsüzü karşılar. Bu ses, dudaklar büzülerek söylenen V harfi gibidir. Fakat Lehçe, Türkmence, Almanca gibi birçok dilde V harfinin yerine kullanılır. W, internet sayesinde dünya çapında sıkça kullanılan harflerden biri hâline gelmiştir. Günlük hayattaki yaygın kullanımı üzerine Türk Dil Kurumu bu harfi "çift v" adıyla tanımlamıştır.

Pp, Türk alfabesinin 20. harfidir. P harfi aslen Türkçede bulunmaz, içinde p sesi geçen sözcüklerin birçoğu B sesinin değişmesi ile oluşmuştur. Bir kısmı ise yabancı dillerden Türkçeye girmiştir.

V, v Türk alfabesinin 27. harfidir. Türkçe ismi Vedir. Almancada F olarak sesletilirken, Lehçe, Türkmen Türkçesi gibi dillerde V harfi bulunmaz. Köktürkçe'de de V harfi yoktur.

Karaçay-Balkarca, Karaçay-Malkarca ya da Davluca, Kuzey Kafkasya'da yaşayan Karaçaylar ve Balkarların konuştukları dil. İki halkın dilleri birbirine çok yakın olduğu için ortak bir adla adlandırılmaktadır.

Ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu, Türkçe dilbilgisindeki ses olaylarından biridir. Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım ve çekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır:

Ünlü düşmesi, Türkçede görülen bir ses olayıdır. Genellikle ikinci hecesinde dar bir ünlü bulunan sözcüklerde görülür ancak istisnaları mevcuttur.

Ünsüz yumuşaması veya ünsüz değişimi, Türkçedeki bir ses olayıdır. Süreksiz sert ünsüzlerle biten sözcüklerin, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında, sözcüklerin sonundaki ç, k, p, t ünsüzlerinin yumuşayarak - sırasıyla- c, g/ğ, b ve d'ye dönüşmesidir.

Elif (ا), Arap alfabesinin birinci harfi. İbranice muadili alef harfidir. Ebced hesabındaki değeri 1'dir. Kamerî harflerdendir.

Latinizasyon (Romanizasyon) tabiri genel olarak Latin alfabesi dışındaki ses sistemlerinin Latin alfabesine çevrilmesini ifade eder. Arapçanın Latin alfabesine çevirisi yapılırken bu uygulamaların hiçbirinde (fonetik alfabeler hariç) ortak bir uygulama geliştirilememiştir. Çünkü her ülke kendi harflerini esas alan bir çeviri sistemi benimsemiştir. Fakat yine de ana hatlarıyla genel kabul görmüş bazı sesler ve simgeler tercih edilmeye başlanmıştır. Ortak Türkçe alfabesi esas alınarak yapılan bir işaret sistemi büyük oranda geliştirilmiş durumdadır. Fakat yine de çeşitli ülkelerin, sesleri simgelerken kullandıkları harflerin değişik olması nedeniyle farklılıklar ortaya çıkmaktadır.

Yunancanın romanizasyonu, genelde Yunan alfabesi ile yazılan Yunanca metinlerin, Latin alfabesi ile temsili veya bunu yapmayı sağlayan bir sistemdir. Yunancanın romanizasyonu için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemler, kaynak metnin Eski Yunanca mı Modern Yunanca mı olduğuna ve arzu edilen dönüştürmenin transkripsiyon mu transliterasyon mu olduğuna bağlı olarak değişiklik göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Ünlü (dilbilim)</span>

Ünlü, sesli veya vokal; ses yolu görece açık durumda iken, ses tellerinin titreşmesi ile bir engele takılmadan oluşan; hecenin en küçük birimini oluşturan konuşma sesi. Ünsüz veya sessiz karşıtıdır. Ünlülük kavramı harflerden ziyade "sesleri" tanımlar zira bir harf kimi sözcüklerde ünlü, kimi sözcüklerde ise ünsüz bir sesi simgeleyebilir.

Ünsüz, sessiz ya da konsonant; m, r, g gibi, oluşması esnasında, kısmen de olsa, bir engele çarpan konuşma sesi. Ünsüzler, ünlülerle birlikte kullanılarak heceleri meydana getirirler: de, le, em, es, bi, si gibi.

Ünlü daralması, Türkçede geniş ünlülerin dar ünlülere dönüşmesi şeklinde gerçekleşen bir ses olayıdır. a veya e ünlüleriyle biten bir fiile -yor eki getirildiğinde, fiilin son hecesindeki ünlü, ı, i, u veya ü ünlülerinden birine dönüşür:

Əə Kiril alfabesinin bir harfidir. Genellikle Tatarca, Başkurtça, Kazakça, Türkmence, Kalmukça, Azerice, Abhazca, Dunganca, Hantıca, Mansice, Hakasça dillerinde kullanılan Kiril alfabesinde kullanılan bir harftir. Latin alfabesinde karşılığı Ä ve Ə harfidir. Azericedeki karşılığı Əə dir. [æ] diye okunur. Ama Abhazca'daki fonemi [ʷ] şeklindedir, yani kendisinden önce gelen ünsüzün dudakların yuvarlatılarak söylenmesini sağlar. Kalmık dilinde ve Dungan dilinde ise [ә] diye okunur. Kimi latin alfabelerinde "Ǝɘ" biçiminde de kullanılır. Latin harfleri arasında da yer almaya başlamıştır. Bu biçimiyle günümüzde Azeri Latin alfabesinde kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncə. Türkçede Selçuk ismi Azericede “Səlcuk” olarak yazılır. Kazakçada ise ince harftir ve ince uyumludur. Örneğin: Әріп/Harf, Әке/Baba, Әже/Nine

Alman alfabesi, Almancanın yazımında kullanılan alfabedir. Almanya, Avusturya, İsviçre, Lihtenştayn ve Lüksemburg'da, ayrıca Almanca konuşanların azınlıkta olduğu Belçika ülkesinde ve Danimarka, İtalya ve Polonya'nın çeşitli bölgelerinde bu alfabe kullanılır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.