Özne-yüklem uyumu
Özne-yüklem uyumu; Türkçe bir cümlede özne ve yüklemin şahıs (kişi), tekillik-çoğulluk ve olumluluk-olumsuzluk yönünden uyumlu olması. Özne-yüklem uyumsuzluğu, dil bilgisi açısından bozukluklara neden olur.
Şahıs yönünden
Dil bilgisi kurallarına uygun bir cümlede özne ve yüklemin şahıs yönünden uyumlu olması gerekir. Bu durum yüklemin, özneye ait şahıs eklerini alması anlamına gelir. Türkçedeki şahıs ekleri -m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler'dir. Bunlar büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyacak şekilde değişiklik gösterir:
- (Ben) Yarın Ankara'ya gideceğim. (1. tekil şahıs)
- Sen neden onlarla gitmiyorsun? (2. tekil şahıs)
- Ahmet benim en iyi arkadaşım(dır). (3. tekil şahıs. -dır ek-fiildir.)
- Biz buraların en eski sakinlerindeniz. (1. çoğul şahıs)
- Siz lütfen dışarıda bekleyin(iz). (2. çoğul şahıs)
- Öğrenciler odalarına yerleşti(ler). (3. çoğul şahıs)
Tekillik-çoğulluk yönünden
Türkçede bir cümlenin öznesi tekil ise yüklemi de tekil, çoğul ise yüklemi de çoğul olur.[1] Ancak bu kural her zaman aranmaz.[2] Teklik-çokluk uyumu çoğul ekleri ve 3. çoğul şahıs eki ile sağlanır.
- Elma yere yuvarlandı . (tekil-tekil)
- Öğrenciler ödevlerini teslim ettiler. (çoğul-çoğul)
Tekillik-çoğulluk uyumu her cümlede bulunmaz. Örneğin öznesi hayvanlar, bitkiler, soyut kavramlar gibi "insan olmayan" cümlelerde yüklem genellikle tekildir:
- Bu gece saatler ileri alınacak. (çoğul-tekil)
- Komşunun kedileri bahçede oynuyordu. (çoğul-tekil)
- Sarı yapraklar bahçeyi kaplamıştı. (çoğul-tekil)
- Sınav sonuçları elimize ulaştı. (çoğul-tekil)
Ancak edebî sanatların kullanıldığı ve varlıkların insanlaştırıldığı cümlelerde özne insan olmasa dahî yüklem çoğul olabilir:
- Erik ağaçları baharın gelişini müjdeliyorlar.
Bazen saygı veya alay amacı ile, özne tekil olduğu hâlde yüklem çoğul kullanılabilir:
- Küçük Bey hâlâ kalkmadılar mı, hanım? (doğru)
- Sayın Başbakanımız tören alanına teşrif ediyorlar. (doğru)
Özneyi oluşturan varlıkların adedi belirtilmişse yüklem tekil olur:
- Bu sabah iki kişi seni sordu.
- Toplantıya sadece on bir delege katıldı.
Cümledeki eylem "toplu halde" yapılmışsa yüklem genellikle tekil olur:
- Askerler karargâh binasının önünde toplandı.
- İşçiler çalışma koşulları nedeniyle grev yaptı.
Ancak eylem şahıslar tarafından "teker teker" yapılmışsa yüklem genellikle çoğul olur:
- Adaylar başvuru belgelerini bölge temsilciliklerine elden teslim ettiler.
- Öğrenciler ayakkabılarını boyuyorlardı.
Özne belgisiz zamir olduğunda yüklem tekil olur:
- Çoğu, adımı dahi duymamıştı.
- Herkes dışarıda toplansın.
- Kimse ödevini yapmamış.
Olumluluk-olumsuzluk yönünden
Türkçede özne olarak kullanılan bazı kelimeler sürekli olarak olumlu, bazı kelimeler ise sürekli olarak olumsuz anlam taşır. Bu nedenle, "olumlu" bir özne ile "olumsuz" bir yüklem birlikte kullanıldığında anlam bozukluğu oluşur.
- Gösteriye ne annem ne de babam gelebildi.
- Herkes törene katıldı.
- Törene kimse katılmadı.
- Hiçbir şeyde gözüm yok.
Not: "Herkes törene katılmadı." ifadesi anlatım bozukluğu içermez.
Kaynakça
- ^ "Özne yüklem uyumsuzluğu". 18 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2012.
- ^ "Özne-yüklem uyumu bakımından farklı bir cümle tipi". 9 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2012.
