Özgür irade

Özgür irade veya erkin irade, kişinin eylemlerini, arzu, niyet ve amaçlarına göre kontrol altında tutabilme ve belirleme gücüdür. Kişinin belli eylem ya da eylemleri gerçekleştirmede ser­gilediği kararlılık; belli bir durum karşısın­da, gerçekleştirilecek olan eylemi, herhangi bir dış zorlama ya da zorunluluk olmaksı­zın, kararlaştırma ve uygulama gücü; eyle­me neden olan eylemi başlatabilen yetidir. İnsanın liberteryen mânâda bir erkin iradeye sahip olup olmadığı hâlen bir tartışma konusudur.

Antik Yunan felsefe literatüründe serbest irade problemi tanımlanmıştır. Uyumlu serbest irade anlayışı hem Aristoteles'e (M.Ö. dördüncü yüzyıl) hem de Epiktetos'a (M.S. birinci yüzyıl) atfedilmiştir: "Bizi bir şey yapmaktan veya seçmekten alıkoyan hiçbir şeyin olmaması, bu şeyler üzerinde kontrol sahibi olmamızı sağlıyordu"^[1][2]. Susanne Bobzien'e göre, uyumsuz serbest irade anlayışı belki de ilk kez Alexander of Aphrodisias'ın (M.S. üçüncü yüzyıl) eserlerinde tanımlanmıştır: "Bir şeyler üzerinde kontrol sahibi olmamızı sağlayan şey, kararımızda nedensel olarak belirlenmemiş olmamız ve böylece bunları yapmak/seçmek veya yapmamak/seçmemek arasında serbestçe karar verebilmemizdir".

"Özgür irade" terimi (liberum arbitrium), Hristiyan felsefesi tarafından (M.S. dördüncü yüzyıl) tanıtılmıştır. Geleneksel olarak (Aydınlanma Çağının aydınları kendi anlamlarını önerene kadar) insan iradesinde zorunluluk eksikliği anlamına gelmiştir, böylece "irade serbesttir" ifadesi "irade olduğu gibi olmak zorunda değildir" anlamına gelmiştir. Bu gereklilik hem uyumsuzlar hem de uyumcular tarafından evrensel olarak benimsenmiştir.

Bilim, serbest irade problemine en az üç şekilde katkıda bulunmuştur. İlk olarak, fizik doğanın deterministik olup olmadığı sorusunu ele almıştır ki bu, uyumsuzlar (uyumcular ise bunu önemsiz görür) tarafından hayati olarak görülmektedir. İkinci olarak, özgür irade çeşitli şekillerde tanımlanabilse de, bunların hepsi insanların kararlarını nasıl aldıkları ve eylemleri nasıl başlattıkları ile ilgili yönleri içerir ki bunlar nörobilimciler kapsamlı olarak incelemiştir. Üçüncüsü, psikologlar sıradan insanların serbest irade hakkında ve ahlaki sorumluluk atfetmedeki rolü hakkında ne düşündüklerini incelemiştir.

Antropolojik bir bakış açısından, serbest irade, toplum tarafından yaptırılan ödül ve ceza sistemini haklı çıkaran bir insan davranışı açıklaması olarak kabul edilebilir. Bu tanımlama altında, serbest irade bir politik ideoloji olarak tanımlanabilir. İnsanların serbest iradeye sahip olduklarına inanmaları gerektiği öğretilen bir toplumda, serbest irade bir politik doktrin olarak tanımlanabilir.

Erken dönem bilimsel düşünce, genellikle evreni deterministik olarak tasvir etmiştir - örneğin, Demokritos'un veya Cārvākanların düşüncelerinde olduğu gibi - ve bazı düşünürler, yeterli bilgi toplamaya yönelik basit sürecin gelecekteki olayları mükemmel bir doğrulukla öngörmelerini sağlayacağını iddia etmişlerdir. Öte yandan, modern bilim deterministik ve stokastik teorilerin bir karışımıdır.^[3] Kuantum mekaniği olayları yalnızca olasılıklara göre tahmin eder ve evrensel durum vektörünün evrimi tamamen deterministik olmasına rağmen evrenin deterministik olup olmadığı konusunda şüphe uyandırır. Güncel fizik teorileri, her şeyin potansiyel teorisi olmaktan çok uzak olması ve birçok farklı yoruma açık olması nedeniyle determinizmin dünya için doğru olup olmadığı sorusunu çözememektedir.^[4][5]

Kuantum mekaniğinin indeterministik yorumunun doğru olduğunu varsayarak, bu tür bir indeterministikliğin tüm pratik amaçlar açısından mikroskobik olgularla sınırlı olduğu itirazı yapılabilir.^[6] Ancak bu her zaman geçerli değildir: birçok makroskopik fenomen, kuantum etkilerine dayanır. Örneğin, bazı rastgele sayı üreten donanımlar, kuantum etkilerini pratikte kullanılabilir sinyallere yükselterek çalışır. Daha önemli bir mesele, kuantum mekaniğinin indeterminizminin, özgür iradenin geleneksel düşüncesine (özgür irade algısına dayanarak) izin verip vermediğidir. Ancak bir kişinin eylemi, tamamen kuantum rastgeleliğinin bir sonucuysa, deneyimlenen zihinsel süreçlerin olasılıksal sonuçlar (örneğin irade) üzerinde bir etkisi yoktur. Birçok yoruma göre, indeterminizm özgür iradenin var olmasına olanak tanırken,^[7] bazıları bunun tam tersini savunur (çünkü eylem, özgür iradeye sahip olduğunu iddia eden fiziksel varlık tarafından kontrol edilememektedir).^[8]

Fizikçiler gibi biyologlar da sık sık özgür irade ile ilgili soruları ele almışlardır. Biyolojideki en hararetli tartışmalardan biri, insan davranışında genetik ve biyolojinin kültür ve çevreye kıyasla göreceli önemi üzerine olan "doğa mı yetiştirme mı" tartışmasıdır.^[9] Birçok araştırmacının görüşü, birçok insan davranışının insanların beyinleri, genleri ve evrimsel geçmişleri açısından açıklanabileceğidir.^[10][11][12] Bu bakış açısı, böyle bir atfın, başkalarını eylemlerinden sorumlu tutmayı imkansız hale getirdiği korkusunu uyandırır. Steven Pinker'ın görüşü, "genetik" ve "evrim" bağlamında determinizm korkusunun bir hata olduğu, bu durumun "açıklamanın aklama ile karıştırılması" olduğu yönündedir. Davranış övgüye ve suçlamaya yanıt verdiği sürece, sorumluluk davranışın sebepsiz olmasını gerektirmez.^[13] Üstelik çevresel belirlemenin özgür iradeyi genetik belirlemeden daha az tehdit ettiği de kesin değildir.^[14]

Yaşayan beyni incelemek mümkün hale geldi ve araştırmacılar artık beynin karar verme sürecini çalışırken izleyebiliyor. Bu alandaki öncü bir deney, 1980'lerde Benjamin Libet tarafından gerçekleştirildi; Libet, her katılımcıdan bileklerini çevirecekleri rastgele bir an seçmelerini istedi, bu esnada beyinlerindeki ilişkili aktiviteyi, özellikle hazır olma potansiyeli denilen elektrik sinyali birikimini (Bereitschaftspotential olarak adlandırılan ve 1965'te Kornhuber & Deecke tarafından keşfedilen elektrik sinyali birikimi^[15]) ölçtü. Hazır olma potansiyelinin güvenilir bir şekilde fiziksel eylemden önce geldiği iyi bilinmesine rağmen Libet, bilinçli hareket etme niyetinden önce bunun kaydedilip kaydedilemeyeceğini sordu. Katılımcıların hareket etme niyetini ne zaman hissettiklerini belirlemek için, onlardan bir saatin saniye ibresini izlemelerini istedi. Bir hareket yaptıktan sonra, gönüllü, bilinçli hareket etme niyetini ilk hissettiği saati rapor etti; bu Libet'in W zamanı olarak bilinmeye başlandı.^[16]

Libet, deneklerin hareketlerine yol açan hazır olma potansiyeline ilişkin bilinçdışı beyin aktivitesinin, deneğin bilinçli bir hareket etme niyetinin farkına varmasından yaklaşık yarım saniye önce başladığını buldu.^[16][17]

Eylemler ile bilinçli karar arasındaki zamanlamaya ilişkin bu çalışmalar, beynin özgür iradeyi anlamadaki rolüyle ilgilidir. Bir deneğin parmağını hareket ettirme niyetinin beyanı, beyin eylemi uygulamaya başladıktan sonra ortaya çıkar; bu, bazılarına beynin bilinçli zihinsel eylemden önce bilinçsizce karar verdiğini düşündürür. Bazıları bunun, özgür iradenin karara dahil olmadığı ve bir yanılsama olduğu anlamına geldiğine inanıyor. Bu deneylerden ilki, hareketin başlamasından yaklaşık 0,2 saniye önce beyinde hareketle ilgili aktivitenin kaydedildiğini bildirdi.^[18] Ancak bu yazarlar aynı zamanda eylem farkındalığının, hareketin altında yatan kastaki aktivitenin öncüsü olduğunu da bulmuşlardır; Eylemle sonuçlanan tüm süreç, beyin aktivitesinin başlangıcından daha fazla adımı içerir. Bu sonuçların özgür irade kavramlarıyla ilişkisi karmaşık görünmektedir.^[19][20]

O zamandan bu yana daha fazla araştırma yapıldı; bunlardan bazıları şunları yapmaya çalışıyor:

• Libet'in orijinal bulgularını desteklemeye çalışmak,
• Bir eylemin iptal edilmesinin veya "veto edilmesinin" ilk önce bilinçaltında ortaya çıkabileceğini öne sürmek,
• İlgili beyin yapılarını açıklamak,
• Bilinçli niyet ile eylem arasındaki ilişkiyi açıklayan modelleri önermek.

Benjamin Libet'in sonuçları epifenomenalizm lehine alıntılanıyor,^[21] ancak o, hazır olma potansiyeli her zaman bir eyleme yol açmadığından deneklerin hala "bilinçli veto" hakkına sahip olduğuna inanıyordu. Freedom Evolves kitabında, Daniel Dennett, özgür irade olmadığı sonucunun, bilincin konumuna dair kuşkulu varsayımlara dayandığını ve ayrıca Libet'in sonuçlarının doğruluğunu ve yorumunu sorguladığını savunuyor. Kornhuber ve Deecke, erken Bereitschaftspotential (BP1 olarak adlandırılır) sırasında bilinçli iradenin yokluğunun, özgür iradenin var olmadığının bir kanıtı olmadığını, aynı zamanda bilinçsiz gündemlerin özgür ve deterministik olmayabileceğinin altını çiziyor. Onların önerisine göre insan, hem bilinçli hem de bilinçsiz (panensefalik) süreçleri içeren kasıtlı seçimlerle artırılabilen veya azaltılabilen göreceli bir özgürlüğe, yani derece cinsinden özgürlüğe sahiptir.^[22]

Diğerleri, Bereitschaftspotential gibi verilerin epifenomenalizmi zayıflattığını iddia etmişlerdir, çünkü bu tür deneyler, bir deneycinin bir bilinç deneyiminin ne zaman meydana geldiğini bildirmesine dayanır, bu da bir deneycinin bilinçli bir eylemi bilinçli bir şekilde gerçekleştirebilmesi gerektiği anlamına gelir. Bu yetenek, Huxley'e göre bilincin "tamamen hiçbir güce sahip olmayan... bir lokomotif motorunun çalışmasına eşlik eden buhar düdüğü gibi makine üzerinde hiçbir etkisi olmaması" şeklindeki geniş iddia olan erken epifenomenalizme ile çelişiyor gibi görünmektedir.^[23]

Adrian G. Guggisberg ve Annaïs Mottaz da bu bulgulara karşı çıkmıştır.^[24]

Aaron Schurger ve meslektaşlarının Proceedings of the National Academy of Sciences^[25] dergisinde yayımlanan bir çalışması, hazır olma potansiyelinin kendisinin neden-sonuç doğasına dair varsayımları sorgulamış (ve genel olarak sinirsel aktivitenin "hareket öncesi birikimi"ni) ve Libet^[26] ve Fried'inki^[27] gibi çalışmalardan elde edilen sonuçlara şüphe düşürmüştür.

Kasıtlı ve keyfi kararları karşılaştıran bir çalışma, kasıtlı kararlarda erken karar belirtilerinin bulunmadığını ortaya çıkarmıştır.^[28]

Beyinle ilgili çeşitli durumlarda bireylerin kendi eylemlerini tamamen kontrol edemedikleri gösterilmiştir, ancak bu tür koşulların varlığı doğrudan özgür iradenin varlığını çürütmez. Nörobilimsel çalışmalar, insanların özgür iradeyi nasıl deneyimlediğine dair modeller geliştirmede değerli araçlardır.

Örneğin, Tourette sendromu ve ilgili tik bozukluklarına sahip kişiler, toplumsal olarak uygun olmadığında bunu yapmak istemeseler bile istemsiz hareketler yaparlar ve sesler çıkarırlar (tikler olarak adlandırılır). Tikler yarı istemli veya istemsiz olarak tanımlanır^[29] çünkü kesinlikle istemsiz değildirler: İstenmeyen, uyarıcı bir dürtüye gönüllü bir yanıt olarak deneyimlenebilirler. Tikler karşı konulmaz olarak deneyimlenir ve eninde sonunda ifade edilmesi gerekir.^[29] Tourette sendromlu kişiler bazen tiklerini sınırlı bir süre için bastırabilirler, ancak bunu yapmak çoğu zaman daha sonra gerçekleşen bir tikler patlaması ile sonuçlanır. Uygulanan kontrol (zaman zaman saniyelerden saatlere kadar) tikin nihai ifadesini sadece erteleyebilir ve şiddetlendirebilir.^[30]

Yabancı el sendromunda, etkilenen kişinin uzvu, kişinin iradesi olmadan istemsiz hareketler gerçekleştirir. Etkilenen uzuv, adeta 'kendi iradesine' sahip gibi davranır. Bedenin bir kısmına ilişkin sahiplik duygusu korunsa bile, amaçlı eylemin açık görünümüyle birlikte faillik duygusu ortaya çıkmaz. Bu fenomen, kendiliğinden istemli bir hareketin açık bir şekilde ortaya çıkmasından birkaç yüz milisaniye önce kafa derisi üzerinde kaydedilebilen hazırlık potansiyelinin ortaya çıkmasıyla geçici olarak ortaya çıkan premotor mekanizmadaki bir bozulmaya karşılık gelir. İnsan konularında gönüllü hareketle ilişkilendirilen kortikal ağın zaman boyutunda aktivasyonunu incelemek için fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme ile özel çok değişkenli analizler kullanılarak, frontal lobun medial yüzeyindeki tamamlayıcı motor alanından başlayarak, primer motor kortekse ve ardından parietal kortekse ilerleyen bir ön-arka ardışık aktivasyon süreci gözlemlenmiştir.^[31] Bu nedenle, ajans hissi, premotor asosiasyon kortekslerinin yanı sıra primer motor korteksini içeren bu düzenli ardışık ağ aktivasyonu ile birlikte normalde ortaya çıkmakta gibi görünmektedir. Özellikle, frontal lobun medial yüzeyindeki tamamlayıcı motor kompleksinin muhtemelen bir hazırlık öncesi hareket süreciyle bağlantılı olarak birincil motor korteksten önce aktive olduğu görülmektedir. Fonksiyonel manyetik rezonans görüntülemenin kullanıldığı yakın tarihli bir çalışmada, yabancı hareketler, yabancı elin kontralateralindeki birincil motor korteksin göreceli olarak izole bir aktivasyonu ile karakterize edilirken, aynı vücut kısmının gönüllü hareketleri, premotor süreçle ilişkili motor asosiasyon korteksinin doğal aktivasyonunu da içermektedir.^[32] Klinik tanım, "gözlemlenebilir istemsiz motor aktiviteyle birlikte, bir uzuvun yabancı olduğunu veya kendine ait bir iradeye sahip olduğunu hissetmeyi" gerektirir.^[33] Bu sendrom, sıklıkla inatçı epilepsi tedavi edilirken korpus kallozumun kesilmesinden veya bir inmeden dolayı korpus kallozuma verilen zararın bir sonucudur. Standart nörolojik açıklama, konuşan sol yarımkürenin bildirdiği iradenin, konuşmayan sağ yarımküre tarafından gerçekleştirilen eylemlerle uyuşmadığı, dolayısıyla iki yarıkürenin bağımsız irade duyularına sahip olabileceğini öne sürdüğü şeklindedir.^[34][35]

Ayrıca şizofreninin en önemli ("birinci sıradaki") tanısal semptomlarından biri, hastanın bir dış güç tarafından kontrol edildiğine dair yanılgısıdır. Şizofreni hastaları bazen, her ne kadar bu dünyada hareket ediyor olsalar da, gerçekleştirdikleri belirli eylemleri başlattıklarını hatırlamadıklarını bildireceklerdir. Bu bazen başkası tarafından kontrol edilen bir robot olmaya benzetilir. Şizofreninin nöral mekanizmaları henüz net olmasa da, etkili bir hipotez, motor komutlar ile vücuttan alınan geribildirimleri (propriyosepsiyon olarak bilinir) karşılaştıran beyin sistemlerinde bir bozulma olduğu ve bunun da halüsinasyonlara ve kontrol sanrılarına yol açtığıdır.^[36]