İçeriğe atla

Ötüken

Bu madde Ötüken Ormanı hakkındadır. Türk mitolojisindeki toprak Tanrıçası için Etügen sayfasına bakınız.

Ötüken, Ötügen veya Ötüken Ormanı,[1] (Eski Türkçe: 𐰇𐱅𐰜𐰤:𐰖𐰃𐱁, Ötüken yış); Türklerin Orta Asya'daki kutsal başkentidir ve Moğollar tarafından da kutsal kabul edilir. Ormanlarla kaplı bir dağ olan "Ötüken Dağı" da eski Türkler tarafından kutsal kabul edilir. Çince kaynaklarda U-te-kien şeklinde geçtiği ve Çin kaynaklarında dağ ismi olarak geçen Tu-kin, Yü-tü-kiün ile ilişkili olabileceği belirtilmektedir.[2] Ötügen (Ötüken) Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak da kabul edilmektedir.[3] Teoman tarafından kurulan Büyük Hun Devleti'nin başkenti de Ötüken idi.[1][4][5][6] Ayrıca Orhun Nehri kaynaklarını bu bölgeden alır ve Göktürk Kağanlığı’nın da başkenti yine bu yörede kurulmuştur.[7] İnanca göre bütün büyük devletlerin başkenti burada kurulmalı idi. Gerçekten de pek çok Türk ve Moğol Devleti biraz genişledikten sonra başkentlerini bu bölgeye taşımışlardır. Ötüken dağının Nama (Namı veya Namu)[8][9] adında bir koruyucu ruhu vardı.

Ötüken eski Türklerin (Göktürk vb.) geleneksel inancı Tengricilikte Toprak Ana'ya verilen isimlerden biridir. Moğollarda Etugen, Itügen ya da Odigan gibi şekillerine de rastlanır. Ötüken-Kültü, Tengri-Kültü ile birlikte özellikle Göktürk Kağanlığı sırasında büyük önem kazanmıştır.

Köktürkler, Uygurlar ve Kırgızların merkezleri, uzun süre, kutsal kabul edilen, Ötüken ormanı olmuştur. Ötüken Ormanı'nın merkez olmasını ve buraya adeta kutsallığın verilmesi, Orhun Yazıtlarında da göze çarpmaktadır. Ötüken ormanı, adeta; dışarıdaki kötülüklere karşı, sığınılacak güvenli bir ev olarak tasvir edilir.[10]

Eski inanca göre, Toprak Ana'nın keyfi ağaçların durumundan belli olur. Eğer ağaçlar sağlıklı ve güçlü yetişiyor ve bol meyve veriyorlarsa, Toprak Ana'nın insanlardan memnun olduğuna inanılır. Toprak Ana'ya edilen bir dua, güçlü ve büyük bir ağaca doğru yöneltilir.

Ötüken, günümüz Moğolistan'ın Arhangay Eyaleti ve Övörhangay Eyaleti sınırları içerisinde yer almaktadır.[1]

Natıkay

Natıkay veya Natıgay - Türk ve Moğol mitolojisinde Toprak Tanrısı. Ötüken'in eşi olarak görülür. Çocukları, hayvanları ve bitkileri korur. Marko Polo’nun Seyahatnamesinde[11] adı geçer.[12] Moğollar tarafından saygı gösterilen bir Tanrı olduğundan bahsedilir. Onun için keçeden ve kumaştan bir saygı alanı yapılırdı. Erkekler sağ, kadınlar sol ve çocuklar önüne dizilirdi.[13]

Eski Kayıtlar

Bilge Kağan Yazıtı

Bilge Kağan, Orhun Yazıtları'nda Ötüken Dağı'nın 'Türk memleketinin yüreği' olarak önemini dile getirmiştir.[] Hatta yazıtlarda, Çinlilerin oyunlarına karşı koyup direnebilmek için "Ötüken Ormanı'ndan ayrılmayın." öğüdünü vermiştir.[14] Ötüken şu an Rusya ve Moğolistan arasında bir yerde, yani Orhun Nehri'nin kaynaklarına yakındır.[15]

Divânu Lügati't-Türk

Kaşgarlı Mahmud, Divânu Lügati't-Türk'te; "اتوكان Ötüken" "Tataristan çöllerinde bir yer adı. Uygur iline yakındır."[16] şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca Kaşgarlı, çizdiği haritada, Basmıl bozkırlarının altında, "Feyafi-yi Tatar" (فإيافي تتار) Tatar bozkırlarını İli Nehri'nin sol tarafında (batısında) göstermiştir.

Çin Kaynaklarında

Ötüken (Eski Türkçe: , Ötüken yış,[17] Çince: 於都斤山,[18] 都尉揵山,[19] 烏德鞬山/乌德鞬山,[20] 都斤山,[21] 大斤山,[22] 郁督軍山/郁督军山; "Ötüken Ormanı", , Ötüken yer;[17] "Ötüken Yeri") adı verilen, ormanlarla kaplı bir dağ, eski Türkler için çok kutsal sayılır.

Etimoloji

(Öt/Öd) ve (Ed/Et) kökünden türemiştir. Ötümek (dua etmek), etmek (gücü yetmek) ve utağan (döl yatağı)[23] anlamlarını içerir. Etmek (yapmak) fiili ile de bağlantılıdır. Ötög Moğolcada ayı demektir ve ayının yuvası toprağın içinde olup aynı zamanda kutlu sayılan bir hayvandır.

Benzer yer adları

Günümüzde Ötüken toponomisi ile ilgili Tıva Cumhuriyeti'nde Ödügen Tayga (orman) bulunmaktadır. Eskiden Türklerin yaşadığı yörelerden Buryatya'nın başkenti ise Ulan Ude olup Ude sözü aslında Öde olup anlamı da vakit, zaman anlamındadır. Köktürk Yazıtları'nda Ötüken ile birlikte orman ve orman halkı zikredilir. Ormanlık bölgedeki Türk halkını anlatmaktadır. Selenge ve Yenisey bölgesini ele geçiren Moğollar daha sonra ormanlık bölgedeki Türkleri tanımlamak için ormanlık bölge halkı anlamında Uranhay tabirini kullanmaya başlamışlardır. Ötüken ormanları Sayan Dağları ile Baykal gölü arası yani günümüzde Tıvalar, Tofalar, Duhalar, Dolganlar, Duhalar, Hoton Türkleri ve Soyotların yaşadığı yerlerdir.

Kaynakça

  1. ^ a b c Koordinatörlüğü, TRT Yeni Medya Kanal. "Türklerin tarihî başkenti: Ötüken - Avrasya'dan - Haber". TRT Avaz. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
  2. ^ V. Thomsen, Samlede Afhandlinger, III, Kopenhagen, 1922); Alm. trc. H. H. Schaeder, Alttürkische Inschriften aus der Mongolei, in Übersetzung und mit Einleitung (aus dem Dänischen in den 'Samlede Afhandlinger), Z D M G, XXV (Leipzig, 1924), 121-175; Türk. trc. Ragıp Hulusi (1926), Moğolistan'daki Türkçe kitâbeler
  3. ^ "Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, Saadettin Gömeç, Ankara Üniversitesi" (PDF). 31 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
  4. ^ "Büyük Hun İmparatorluğu | Türktoyu". turktoyu.com. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
  5. ^ "Ötüken | Genel Türk Tarihi | General Turkish History". 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ "ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU) (M.Ö. 220 – M.S.216 ) — Dijital Hoca". www.dijitalhoca.com.tr. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024. 
  7. ^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 15)
  8. ^ "Siberian Mythology - Nama, Namu". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013. 
  9. ^ "Altaic Etymology, Starling ("ńàme")". 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2022. 
  10. ^ Erdem,KONUR,"Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
  11. ^ The Travels of Marco Polo, Aldo Ricci, Luigi Foscolo Benedetto, Translated Into English from the Text of L.F. Benedetto
  12. ^ Original Institutions of Self-Organization Among Mongols, Erjen Khamaganova, Indiana University, Bloomington, USA
  13. ^ Travels Of Marco Polo, Henry Yule - (London, J. Murray, 1871) Chapter LIII and Chapter XX 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  14. ^ "Beyrek'in Vasiyeti, Doğan Kaya" (PDF). 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2011. 
  15. ^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 2)
  16. ^ TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı[]
  17. ^ a b "Bilge kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2010. 
  18. ^ Chou Kitabı, Cilt 50, Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 9
  19. ^ Tang Kitabı, Cilt 199-II
  20. ^ Tang Kitabı, Cilt 93
  21. ^ Sui Kitabı, Cilt 84, Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I, Tzu chih t'ung chien, Cilt 175
  22. ^ Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 73, Cilt 76, Cilt 99, Sui Kitabı, Cilt 53, Cilt 65, Cilt 84, Tzu chih t'ung chien, Cilt 179
  23. ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Orhun Yazıtları</span> 8. yüzyıla tarihlenen Göktürk yazıtları

Orhun Yazıtları, Göktürk Yazıtları ya da Köktürk Yazıtları, Eski Türkçe (𐰆𐰺𐰴𐰣∶𐰖𐰔𐱃𐰞𐰺𐰃) olan, Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile II. Köktürk Kağanlığı döneminde Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır. Birçok kişi ilk Türkçe yapıt olarak bilse de ilk Türkçe yapıt Çoyr Yazıtıdır. Orhun yazıtları Türkçenin tarihsel süreçteki gramer yapısı ve bu yapının değişimiyle ilgili bilgiler verdiği gibi Türklerin devlet anlayışı ile yönetimi, kültürel ögeleri, komşuları ile soydaşlarıyla olan ilişkileri ve sosyal yaşantısıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Tengri</span> Eski Türk ve Moğol inançlarında yaratıcı, yaratan

Tengri, Eski Türkçede Tanrı, Gökyüzü; Eski Türklerin ve Moğolların inancı Tengricilik'te Gök Tanrı ya da Gök'ün yüce tinidir. Aynı zamanda Orhun Yazıtları'nda ilk çözümlenen sözcük olup yazılışı "𐱅𐰭𐰼𐰃" şeklindedir. Yer Tengri; Gök Tengri'nin torunu, Kayra Han'ın oğlu, Ülgen'in kardeşi ve Erlik'in amcası. Gök Tengri; ise Kayra Han'ın babası, Yer Tengri'nin dedesi, Ülgen'in dedesi ve Erlik'in büyük dedesi.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Cumhuriyeti</span> Rusya Federasyonu’nda Güney Sibiryada özerk bir Türk cumhuriyeti

Tuva Cumhuriyeti veya Tıva Cumhuriyeti ; Rusya Federasyonu’nda Güney Sibirya'da özerk bir Türk cumhuriyetidir. Tuva cumhuriyeti, adını, Türk halklarından biri olan Tuvalardan alır. Tıva Cumhuriyeti olarak da Türkiye Türkçesinde kullanımı vardır. Moğolistan'a komşu olan cumhuriyetin yüzölçümü 170.500 km²'dir. Nüfusu 313.612 kişidir. Konumu ise kuzeyinde Rusya Federasyonuna bağlı Krasnoyarsk Krayı, kuzeybatısında Hakas Özerk Cumhuriyeti, batısında Altay Özerk Cumhuriyeti, güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryatya çevrelemiştir. Çevresindeki ülkelere göre Türk nüfusunun en yoğun olduğu Güney Sibirya ülkesidir.

<span class="mw-page-title-main">Eski Türk yazısı</span> Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı düzeni

Orhun, Göktürk ya da Köktürk alfabesi, Göktürkler ve diğer erken dönem Türk kağanlıkları tarafından kullanılmış, Türk dillerinin yazılması için kullanılmış ilk yazı sistemlerinden biridir. Alfabe, 4'ü ünlü olmak üzere 38 damga (harf) içermektedir.

Eski Türkçe, Türk yazı dilinin ilk dönemidir. Dönem Orhun Türkçesi ve Eski Uygur Türkçesi olmak üzere iki altdönemde incelenir. Orhun Türkçesinin kesin tarihlere dayandırılabilir ilk belgesi olan ve VIII. yüzyılın ortalarına tarihlenen Orhun Yazıtlarından Uygur Türkçesinin tarihe karıştığı XIII. yüzyıla değin sürer. Doğu Asya'dan Doğu Avrupa'ya dek önemli bir coğrafyada konuşulduğu anlaşılmaktadır. İlk dönemlerinde yabancı etkilerden epey uzak ve dönemin diğer dillerine göre oldukça yalın olduğu, Uygur çağında git gide zenginleştiği ve yabancı dillerden etkilendiği anlaşılmaktadır. Dil XIII. yüzyılda ölse de türlü Türk toplulukları tarafından yazı dili olarak kullanıldığı XVII. yüzyıla tarihlenen Altun Yaruk nüshasından anlaşılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Orhun Vadisi</span> Vadi

Orhun Vadisi Moğolistan’ın göbeğinde, başkent Ulan Batur’dan 370 km uzaklıkta Orhun Nehrinin etrafında bulunmaktadır. Orhun Vadisi 2004 yılında UNESCO Dünya Mirası listesine alınmıştır. Orhun Vadisinin tarih açısından büyük önemi vardır. Uygur Kağanlığı ve bir zamanlar dünyanın en büyük imparatorluğu olan Moğol İmparatorluğu'nun başkentleri Orhun Vadisi’ndedir. Bu yüzden Orhun Vadisi Hun İmparatorluğu, Göktürk Kağanlığı, Uygur Kağanlığı ve Moğol İmparatorluğu’na ait arkeolojik kalıntılar, eski kent ve yerleşim merkezlerinin enkazları, yazılı ve dikil taşlar, mezarlar ve Budist tapınaklarının bulunduğu, çok sayıda tarihi bilgi içeren kültürel bir miras olarak kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Yenisey</span> Moğolistandan gelen, Sibiryadan geçen ve Kuzey Kutbu Okyanusuna akan nehir

Yenisey Nehri Arktik Okyanusu'na boşalan en büyük nehir sistemidir. Angara (Ангара) ve Selenga kolları ile birlikte dünyanın en uzun beşinci akarsuyu olma özelliğini taşır.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun Vadisinde diktirilmiş yazıt.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Bilge Kağan Yazıtı veya Bilge Kağan Kitabesi, Türk dilinin en eski yazıtlarındandır. Orhun Yazıtları olarak bilinen yazıtlardan biridir.

<span class="mw-page-title-main">Kırgızlar</span> Orta Asyada yaşayan bir Türk halkı

Kırgızlar, çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.

GökTürkçe, Göktürk Türkçesi, Köktürk Türkçesi veya KökTürkçe, Türkçenin bilinen ve yazılı metinleri ele geçirilebilen en eski dönemine verilen isimdir. Eski Türkçe adlı dönemin ilk kısmını oluşturur. Devamında Eski Uygur dönemi yaşanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kırgız Kağanlığı</span>

Kırgız Kağanlığı (Kırgızca: Улуу Кыргыз Дөөлөтү; Çince: 黠戛斯汗國 ya da Kırgız hanlığı, 840 yılında Ötüken ve çevresini ele geçirerek merkezi Asya'da kurulan Türk devleti. 840 yılında Uygurlar'ı yıkan Kırgızlar, Uygur topraklarının ele geçirerek, Kırgız Kağanlığını kurdular.

Basmil veya Basmıl göçebe bir Türk boyu 7.- 8. yüzyıllarında Cungarya Havzası denilen bölgede yaşamışlardır. Basmiller Doğu Türk Kağanlığı zamanında çok önemli rol oynamışlardır hatta bir devir Kağanlar bu boydandır. Göktürk Kağanlığına karşı direnmişlerdir. Ancak belli bir süre sonra yok olup, öbür Türk kavimleriyle karışmışlardır. Güçlü bir boy olan Basmiller, tarihe izlerini fazla bırakamamışlardır. Bugünkü Türk cumhuriyetlerinde Basmiller'in hâlâ yaşadığı konusunda bir delil yoktur. Ancak bugünkü Türk boylarının içinde Basmil boyuyla karışmış olan mutlaka bulunur. Çünkü bir halk ya da boy ancak karışarak ve asimile olarak yok olabilir.

<span class="mw-page-title-main">Orhun Nehri</span> 1.124 km uzunluğunda Moğolistan nehri

Orhun Nehri Moğolistan'da uzunluğu 1.124 kilometre, tarihi ve kültürel önemi çok olan bir nehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Etügen</span>

Etügen – Türk, Moğol ve Altay mitolojisinde Yeryüzü Tanrıçası. Ütügen veya İtügen olarak da söylenir.

Toy ya da kengeş, İslamiyet öncesinde Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp ve tartışıldığı aynı zamanda yasama, yürütme ve yargı yetkisini kullanan meclistir. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Türkçe kaynaklarda geçmeye başlayan kurultay kelimesi, toy yerine kullanılmaya başlanmış ve toy sadece yemekli eğlenceler için kullanılan bir kelime hâline gelmiştir.

Taryat Yazıtları ya da Terhin Yazıtları, Moğolistan'ın Arhangay ilinin Doloon Mod bölgesindeki Terhin Irmağı'nın yakınlarında bulunan Orhun alfabesi ile yazılan Uygur yazıtlarıdır. Bu yazıt Uygur kağanı Bayan Çor Kağan tarafından sekizinci yüzyılın ortalarında taşa işletilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Ötüken Dağı</span>

Ötügen Dağı, Moğolistan'nın orta kesiminde dağ sırası içinde yer alan Hangay Dağlarının en yüksek doruğuna sahip dağı. Ötüken Dağı, eski Türkler tarafından kutsal kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Azlar</span>

Az veya Azlar; antik dönem Orta Asya halkı. 8. yüzyıl Göktürk kaynaklarındaki Azlarla ilgili bilgiler ışığında onların günümüz Tuva’nın ve Moğolistan’ının batısı ile Tannu-ola Dağlarının kuzeyi-batısını kapsayan Ötüken’in kuzey batı bölgelerinde yaşadığı bilinmektedir.

Hangay Dağları, ; Moğolistan'ın merkezinde, Ulanbatur'ın yaklaşık 400 km batısında bir sıradağdır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.