Ön-Romence
| Ön-Romence | |
|---|---|
| Ana Romence, Proto-Romence | |
| Atası olduğu diller | Latin/Romen dilleri |
| Bölge | Roma İmparatorluğu |
Yeniden oluşturulmuş atası | |
| Kendisinden türemiş diller |
|
Ön-Romence, Ana Romence veya Proto-Romence; Romen (Latin) dillerinin karşılaştırmalı metod uygulanarak yeniden oluşturulmuş varsayımsal son ortak atasıdır. Böyle bir yeniden oluşturmanın gerçekten konuşulmuş bir dili ne derece yansıttığı tartışmalı bir konudur. Gerçek hayattaki en yakın karşılığı Geç Latincedir.
Fonoloji
Ünlüler
Tekli ünlüler
| Ön | Merkez | Arka | |
|---|---|---|---|
| Kapalı | [i] | [u] | |
| Kapalıya Yakın | [ɪ] | [ʊ] | |
| Yarı Kapalı | [e] | [o] | |
| Yarı Açık | [ɛ] | [ɔ] | |
| Açık | [a] |
İkili Ünlüler
Fonetik
- Ünlüler, vurgulu açık hecelerde uzatılıyordu.[2]
- Vurgulu /ɛ ɔ/, metafonik durumlarda - yani ardından kapalı ünlü barındıran bir hece geldiğinde- [e͡ɛ o͡ɔ] gibi ikili ünlü oluşturmuş olabilir.[3]
Sınırlamalar
- /ɛ ɔ/ vurgusuz hecelerde bulunmaz.[5]
- σσˈσσ hece yapılı kelimelerde ikinci hecede /i u/ bulunmaz. Artsürem açısından bu, bu bağlamdaki ünlülerin zayıflamasını yansıtıyor.[6] Ör. Latince dormitorium > Fransızca dortoir.[7]
Ünsüzler
| Dudaksıl | Taçsıl | Damaksıl | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Genizsil | [m] | [mʲ] | [n] | [nʲ] | |||
| Patlamalı | Ötümsüz | [p] | [pʲ] | [t] | [tʲ] | [k] | [kʲ] |
| Ötümlü | [b] | [bʲ] | [d] | [dʲ] | [g] | [gʲ] | |
| Sürtünmeli | Ötümsüz | [f] | [fʲ] | [s] | [sʲ] | ||
| Ötümlü | [β] | [βʲ] | |||||
| Sürtünmesiz | [l] | [lʲ] | ([j] [w])[8] | ||||
| Titremeli | [r] | [rʲ] | |||||
Öndamaksıllaşmış ünsüzler
- Ön-Romencede öndamaksıllaşmanın fonemik olup olmadığı konusunda akademisyenler arasında anlaşmazlık bulunmaktadır.[9]
- Bu yazı şunları baz almaktadır:[10]
- Benzer şekilde van den Bussche, /ʎʎ ɲɲ (t)tʲ (d)dʲ (k)kʲ (ɡ)ɡʲ/ seslerini de Ön-Romence envanterine koymaktadır.[11]
- Pope, Ön-Gallo-Romenceyi bir dizi öndamaksıllaşmış ünsüzle yeniden oluşturuyor.[12]
- Gouvert, Ön-Romence için fonetik bir öndamaksıllaşma kuralı öneriyor: ör. /basiˈare/ [baˈsʲaːɾe] [13]
- Öndamaksıllaşmış ünsüzler ünlüler arasında ikizleşme eğilimindeydi, bunun miktarıysa ünsüze göre değişmekteydi.[14]
- Gouvert, öndamaksıllaşmış ünlülerarası /n l k/ seslerinin düzenli (fonetik) bir şekilde [ɲɲ ʎʎ cc] seslerine ikizleştiğini öneriyor.
- Repetti, orijinal /s/ hariç bu bağlamdaki tüm ünsüzlerin ikizleşmesine ilişkin (karışık) kanıtlar bulunduğunu belirtiyor.
- [tʲ]; [t͡sʲ][15] veya [t͡zʲ][16] gibi bir yarı-patlamalı olabilir.
Fonetik
- Kelime başındaki /sC/[i] kümesinden önce başa [ɪ] türemiştir: ör. /ˈstare/ [ɪsˈtaːɾe].[17][ii]
- /ɡn/ başta [ɣn] şeklindeydi, sonradan bölgesel olarak farklı şekillerde değişti.[18]
- Lausberg kelime başı için [ɣn~i̯n] öneriyor.
- /d ɡ/ ünlüler arasında sürtünmeli veya sürtünmesiz olmuş olabilir.[19]
- /ll/ üstdamaksıl olabilir.[20][iii]
- [f] çiftdudaksıl olabilir.[21]
Sınırlamalar
- /b/ ünlüler arasında bulunmaz. Artsürem açısından bu Latince ünlülerarası [b] ve [bj]'nin [β] ve [βj]'ye gelişimini yansıtıyor.[22][23]
Morfoloji
Aşağıdaki biçimler kaynaklardaki halleriyle yazılmıştır: ya Latince tarzda ya da fonetik halleriyle. Fonetik yazım yukarıdaki fonolojiyle her zaman örtüşmeyebilir.
İsimler
İsimler için üç durum yeniden oluşturulmuştur: yalın, belirtme ve tamlayan-yönelme durumu.[24]
de Dardel & Gaeng (1992, s. 104) şu noktalarda Lausberg'den ayrılıyorlar:
- Tamlayan-yönelme halinin canlı isimlere özgü olduğuna inanıyorlar.
- *-orum şeklinde evrensel bir çoğul tamlayan-yönelme bitimi öneriyorlar.
- -a tipi isimler için -de Dardel & Wüest (1993, s. 57)'e göre *-as ile rekabet halinde olsa da- *-ae çoğul yalın bitimini öneriyorlar.
| Tip | -a (dişil) | -o (eril) | -C (eril) | -C (dişil) | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||||
| Yalın | capra | capras | caballus | caballi | frater | fratres/-i | noctis | noctes | ||||
| Belirtme | caballu | caballos | fratre | fratres | nocte | |||||||
| Tamlayan-Yönelme | caprae | capris | caballo | caballis | fratri | fratris | nocti | noctis | ||||
| Kelime | 'keçi' | 'at' | 'erkek kardeş' | 'gece' | ||||||||
-C tipindeki bazı isimlerin çekiminde vurgu ve hece sayısı değişmekteydi.[25]
| Tip | -C (eril) | -C (dişil) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||
| Yalın | hómo | hómines/-i | múlier | muliéres | ||
| Belirtme | hómine | hómines | muliére | |||
| Tamlayan-Yönelme | hómini | hóminis | muliéri | muliéris | ||
| Kelime | 'adam' | 'kadın' | ||||
Ayrıca 'nötr' kelimeler de vardı. Tekilken eril, çoğulken dişil olarak çekimleniyorlardı ve genellikle kolektif bir anlam taşıyorlardı.[26]
| Tip | -o (nötr) | -C (nötr) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||
| Yalın | bracchiu | bracchia | corpus | corpora | ||
| Belirtme | ||||||
| Tamlayan-Yönelme | bracchio | bracchiis | corpori | corporis | ||
| Kelime | 'kol' | 'vücut' | ||||
Sıfatlar
Olumlu
| Tip | -o/-a | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Cinsiyet | Eril | Dişil | Eril | Dişil | ||||||||
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||||
| Yalın | bonus | boni | bona | bonas | virdis | virdes/-i | virdis | virdes | ||||
| Belirtme | bonu | bonos | virde | virdes | virde | |||||||
| Tamlayan-Yönelme | bono | bonis | bonae | bonis | virdi | virdis | virdi | virdis | ||||
| Kelime | 'iyi' | 'yeşil' | ||||||||||
Kıyaslama (Comparative)
Çoğu zaman kıyaslamalar için olumlu sıfatın başına magis veya plus 'daha fazla' eklenirdi. Birkaç kelime *-ior ekiyle yeniden oluşturulmuştur, onlar da aşağıdaki gibi çekimleniyordu:[27]
| Sayı | Tekil | ||
|---|---|---|---|
| Cinsiyet | Eril veya Dişil | Nötr | |
| Yalın | mélior | mélius | |
| Belirtme | melióre | ||
| Kelime | 'daha iyi' | ||
Üstünlük (Superlative)
Üstünlük bildiren yapılar kıyaslama biçimlerine belirli tanımlık eklenmesiyle oluşturuluyordu.[28]
Zamirler
Kişi zamirleri
Tonik
Vurgulu veya 'güçlü' biçimler:[29]
| Kişi | 1. | 2. | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||
| Yalın | ego | nos | tu | vos | ||
| Belirtme | me/mene | te/tene | ||||
| Yönelme | mi/mibi | nobis | ti/tibi | vobis | ||
| Kişi | 3. (eril) | 3. (dişil) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||
| Yalın | ille/illi/ipse | illi/ipsi | illa/ipsa | illas/ipsas | ||
| Belirtme | illu/ipsu | illos/ipsos | ||||
| (Tamlayan)-Yönelme | illui/ipsui | illoru/ipsoru | illaei/ipsaei | illoru/ipsoru | ||
Atonik
Vurgusuz veya 'zayıf' biçimler:[30]
| Kişi | 1. | 2. | 3. (eril) | 3. (dişil) | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||||
| Belirtme | me | nos | te | vos | lu | los | la | las | ||||
| Yönelme | mi | tī | li | lis | li | lis | ||||||
Soru/ilgi zamirleri
Aşağıdaki gibi:[31]
| Cinsiyet | Eril veya Dişil | Nötr | |
|---|---|---|---|
| Yalın | qui | quid (/quod?) | |
| Belirtme | quem | ||
| Yönelme | cui | – |
Fiiller
Şimdiki zaman
| Fiil sınıfı | 1. Kişi | 2. Kişi | 3. Kişi | Mastar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||||||
| I | kánto | kantámųs | kántas | kantátįs | kántat | kántant | kantáre | ||||
| IIa | dǫ́rm(j)o | dormímųs | dǫ́rmįs | dormítįs | dǫ́rmįt | dǫ́rmųnt/-ent | dormíre | ||||
| IIb | florésko/-í- | florímųs | floréskįs/-í- | florítįs | floréskįt/-í- | floréskųnt/-í- | floríre | ||||
| IIIa | wį́dd’o | wįdémųs | wį́des | wįdétįs | wį́det | wį́dųnt/-ent (wį́dd’ųnt) | wįdére | ||||
| IIIb | wę́ndo | wę́ndįmųs | wę́ndįs | wę́ndįtįs | wę́ndįt | wę́ndųnt/-ent | wę́ndere | ||||
| Düzensiz | dáo | dámųs | dás | dátįs | dát | dánt/dáųnt/dáent | dáre | ||||
| ábjo/ájjo | abémųs | áes/ás | abétįs | áet/át | ánt/áųnt/áent | abére | |||||
Geçmiş zaman
| Fiil sınıfı | 1. Kişi | 2. Kişi | 3. Kişi | Mastar | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | ||||||
| I | kantáj | kantámmųs | kantásti | kantástįs | kantáwt/-át | kantárųnt | kantáre | ||||
| IIa | dormíj | dormímmųs | dormísti | dormístįs | dormíwt/-ít | dormírųnt | dormíre | ||||
| IIIb | battę́j | battę́mmųs | battę́sti | battę́stįs | battę́wt/-ę́t | battę́rųnt | báttere | ||||
| Düzensiz | féki | fékįmųs/-kį́mm- | fekį́sti | fekį́stįs | fékįt | fékerųnt/-ér- | fákere | ||||
| díksi | díksįmųs/-kį́mm- | dikį́sti | dikį́stįs | díksįt | díkserųnt | díkere | |||||
Sıfat-fiiller (ortaçlar)
| Fiil sınıfı | present | preterite | |
|---|---|---|---|
| I | kantánte | kantátų | |
| II | dormę́nte | dormítų | |
| III | wendę́nte | (wę́ndįtų/-útų) |
Notlar
- ^ C bir ünsüz.
- ^ Gouvert'in bir örneği. Lausberg'e göre ünlü sadece bir ünsüz veya duraktan sonra eklenirdi.
- ^ /ll/ üzerine daha fazlası için bkz. Zampaulo 2019, s. 71–7 ve Lausberg 1970, s. §§494–9
Kaynakça
- ^ Ferguson 1976, ss. 84; Gouvert 2015, ss. 81
- ^ Gouvert 2015, ss. 118-119; Loporcaro 2015
- ^ Ferguson 1976, s. chapter 7
- ^ Maiden 2016
- ^ Ferguson 1976, s. 76; Gouvert 2015, ss. 78–81, 121–2
- ^ Lausberg 1970, ss. 292–296
- ^ Gouvert 2015, ss. 78–9
- ^ van den Bussche 1985, s. 226
- ^ Operstein 2010, s. 107
- ^ Burger 1955 ve Petrovici 1956
- ^ van den Bussche 1985, ss. 226
- ^ Pope 1952, ss. 168
- ^ Gouvert 2015, ss. 83
- ^ Lausberg 1970, s. §§451–478; Gouvert 2015, ss. 95, 111, 115; Repetti 2016, s. 659; Barbato 2022, s. §1
- ^ Gouvert 2015, ss. 86, 92
- ^ Lausberg 1970, s. §452
- ^ Lausberg 1970, s. §353; Gouvert 2015, ss. 125–6
- ^ Lausberg 1970, s. §444–8; Chambon 2013 apud Gouvert 2015, s. 95; Zampaulo 2019, s. 80–2
- ^ Gouvert 2016, s. 48
- ^ Gouvert 2015, s. 15
- ^ Gouvert 2016, s. §1
- ^ Gouvert 2015, s. 86
- ^ Lausberg 1970, ss. 366, 475
- ^ Lausberg (1973, ss. §§590–600, 616–27)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§628–38)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§601–15, 639–45, 668)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§679–81)
- ^ Lausberg (1973, ss. §687)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§707–22)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§723–37)
- ^ Lausberg (1973, ss. §§746–7)
Bibliyografya
- Adams, James Noel (2013). Social variation and the Latin language. Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511843433. ISBN 978-0-511-84343-3.
- Alkire, Ti; Rosen, Carol (2010). Romance languages: A historical introduction. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88915-5.
- Barbato, Marcello (2022). "The early history of Romance palatalizations". Oxford Research Encyclopedias. doi:10.1093/acrefore/9780199384655.013.750. ISBN 978-0-19-938465-5.
- Burger, André (1955). "Phonématique et diachronie à propos de la palatalisation des consonnes romanes". Cahiers Ferdinand de Saussure. 13 (13). ss. 19-33. JSTOR 27757997.
- Chambon, Jean-Pierre (2013). "Notes sur un problème de la reconstruction phonétique et phonologique du protoroman: Le groupe */ɡn/". Bulletin de la Société de Linguistique de Paris. CVIII (1). ss. 273-282. doi:10.2143/BSL.108.1.3019219.
- de Dardel, Robert; Gaeng, Paul Ami (1992). "La declinaison nominale du latin non classique: Essai d'une methode de synthese". Probus. 4 (2). ss. 91-125. doi:10.1515/prbs.1992.4.2.91.
- de Dardel, Robert; Wüest, Jakob (1993). "Les systèmes casuels du protoroman: Les deux cycles de simplification". Vox Romanica, 52. ss. 25-65.
- Dworkin, Steven N. (2016). "Do romanists need to reconstruct Proto-Romance? The case of the Dictionnaire Étymologique Roman project". Zeitschrift für romanische Philologie, 132. ss. 1-19. doi:10.1515/zrp-2016-0001.
- Elcock, William Dennis (1960). The Romance languages. Londra: Faber and Faber.
- Ferguson, Thaddeus (1976). A history of the Romance vowel systems through paradigmatic reconstruction. Berlin: De Gruyter. doi:10.1515/9783110806960. ISBN 978-3-11-080696-0.
- Gouvert, Xavier (2015). "Le système phonologique du protoroman: essai de reconstruction". Buchi, Éva; Schweickard, Wolfgang (Ed.). Dictionnaire Étymologique Roman. Berlin: De Gruyter. ss. 61-128. doi:10.1515/9783110313482. ISBN 978-3-11-031244-7.
- Gouvert, Xavier (2016). "Du protoitalique au protoroman: deux problèmes de reconstruction phonologique". Buchi, Éva; Schweickard, Wolfgang (Ed.). Dictionnaire Étymologique Roman 2. Berlin: De Gruyter. ss. 27-51. doi:10.1515/9783110453614. ISBN 978-3-11-045361-4.
- Grandgent, Charles Hall (1907). An introduction to Vulgar Latin. Boston: D.C. Heath & Co.
- Hall, Robert Anderson (1976). Proto-Romance phonology. New York: Elsevier. ISBN 978-0-444-00183-2.
- Hall, Robert Anderson (1983). Proto-Romance morphology. Philadelphia: John Benjamins. ISBN 978-90-272-3522-0.
- Lausberg, Heinrich (1970). Lingüística románica. 2nd. I–II. Pérez Riesco, José; Pascual Rodríguez, E. tarafından çevrildi. Madrid: Gredos.
- Almanca orijinali: Romanische Sprachwissenshaft. Berlin: De Gruyter. 1956–62.
- Loporcaro, Michele (2015). Vowel length from Latin to Romance. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780199656554.003.0001.
- Lloyd, Paul Max (1987). From Latin to Spanish: Historical phonology and morphology of the Spanish language. Philadelphia: American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-173-6.
- Lyons, Christopher (1986). "On the origin of the Old French strong-weak possessive distinction". Transactions of the Philological Society. 84 (1). ss. 1-41. doi:10.1111/j.1467-968X.1986.tb01046.x.
- Maiden, Martin (2016). "Diphthongization". Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (Ed.). The Oxford guide to the Romance languages. Oxford University Press. ss. 647-57. doi:10.1093/acprof:oso/9780199677108.001.0001. ISBN 978-0-19-967710-8.
- Operstein, Natalie (2010). Consonant structure and prevocalization. Current Issues in Linguistic Theory. 312. Amsterdam: John Benjamins. doi:10.1075/cilt.312. ISBN 978-90-272-4828-2.
- Petrovici, Emil (1956). "Problema moştenirii din romanica comună a corelaţiei palatale a consoanelor în limba romînă". Ştudii şi Cercetări Lingvistice. Cilt 7. ss. 163-9.
- Pope, Mildred Katherine (1952). From Latin to Modern French. 2nd. Manchester University Press.
- Repetti, Lori (2016). "Palatalization". Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (Ed.). The Oxford guide to the Romance languages. Oxford University Press. ss. 658-68. doi:10.1093/acprof:oso/9780199677108.001.0001. ISBN 978-0-19-967710-8.
- van den Bussche, Henri (1985). "Proto-Romance inflectional morphology. Review of Proto-Romance morphology by Robert Hall". Lingua. 66 (2–3). ss. 225-60. doi:10.1016/S0024-3841(85)90336-5.
- Zampaulo, André (2019). Palatal sound change in the Romance languages: Diachronic and synchronic perspectives. Oxford University Press. doi:10.1093/oso/9780198807384.001.0001. ISBN 978-0-19-880738-4.
