İçeriğe atla

Ériş Kül Kağan

Ériş Kül Kağan[1] (Pinyin:乙毗射匮可汗Yǐ pí shè kuì kè hán, yanlış olarak İrbis Seguy[1]), 7. yüzyılda Batı Göktürk Kağanlığı'nda hüküm süren Göktürk Kağanı. Kimi tarihçilere göre ise adı, "kar kaplanı" anlamına gelen "İrbiz"dir.[2] Bazı tarihçiler tarafından Hazarların ilk kağanı olarak gösterilmiştir.[3]

Adlandırma

Çince latinizasyonu yorumlama konusunda çeşitli fikir ayrılıkları oluşabilmektedir. İsmin latinizasyonu Yǐ pí shè kuì kè hán şeklindedir. İngilizce kaynaklardaki yaygın adlandırma Irbis Seguy'dur. Ancak, bu adlandırmada shè fonemi hem ilk adda hem de son adda kullanılmaktadır. Bu durumda, bu adın doğruluğu şüphelidir. Bunun yerine İlteriş isminin Çinceleştirilmiş hâlindeki denklikler dikkate alındığında ismin Ériş Kül Kağan (Modern Türkçe: Erişmiş Gür Kağan) şeklinde aktarılması gerektiği görülmektedir.[1]

Yaşamı

İşbara Teriş Tunga Kağan, Ériş'in dedesidir. 642'de, Ériş; Doğu Göktürk yabgusu Yukuk Şad'ın bölgedeki kontrolünü, ele geçirmiş ve kendini kağan ilan etmiştir. Buna rağmen, Yukuk Şad bölgedeki etkisini tam olarak yitirmemiştir. Ériş, On-Okların desteğini alarak tahtta kalmaya çalışmıştır. Onun iktidar yıllarından Dulo ailesi ile On-Oklar arasındaki rekabetin doğurduğu soğuk ilişkiler devam etmiştir. Ériş Kül Kağan, 646'da Tang Hanedanı'na Çin prensesi ile evlenmek istediğini bildirmiştir. İmparator Li Şimin, bunu kabul etmiş ancak Göktürklerin baskı altında tuttukları İpek Yolu'ndaki hâkimiyetlerinden taviz vermelerini istemiştir. Bu koşulu kabul eden Ériş Kül Kağan, Çin ile kısa sürede barış yapmıştır. Ancak bu olaydan iki yıl sonra birçok Dulo ailesi beyi Çin'e sığınmıştır. Batı Kağanlığı, bugünkü Doğu Türkistan topraklarını kapsayan Çungarya'dan çekilmek zorunda kalmıştır. 651'de, Dulo ailesine destek veren dedesinin yeğeni Kalık İşbara Kağan'a yenilerek, öldürülmüştür.[4]

Kaynakça

  1. ^ a b c "Eski Türk Adlarının Çinceden Orijinal Hâline Çevrilmesi". simitcay.com. 23 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Şubat 2016. 
  2. ^ Kumilyov, Lev (1993), Qədim Türklər. B: Gənclik, s. 70.
  3. ^ Kevin Alan Brook. The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
  4. ^ L.M.Gümilev :Eski Türkler, tr:Ahsen Batur, Selenge yayınları, İstanbul, 2002, ISBN 975-7856-39-8, OCLC 52822672, pp.275-276, 296-299

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Göktürk Kağanlığı</span> Türk adını kullanan ilk Türk devleti

Göktürk Kağanlığı, asıl ismiyle Türk Kağanlığı Göktürkler tarafından kurulmuş ve 552-744 yılları arasında Orta ve İç Asya'da hükümdarlık sürdürmüş bir Türk imparatorluğudur ve bozkırların ilk model devletidir. Asya Hun İmparatorluğu'ndan sonra 2. Büyük Devlet lakabını almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Göktürk Kağanlığı</span> Göktürk devletinin ikiye ayrılmasıyla kurulmuş bir Türk devleti

Doğu Göktürk Kağanlığı, 582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti. 582 yılında bölünen Göktürk Kağanlığı'nın doğu kısmıdır.

<span class="mw-page-title-main">Batı Göktürk Kağanlığı</span> Göktürk devletinin ikiye ayrılmasıyla kurulmuş bir Türk devleti

Batı Göktürk Kağanlığı, Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında Tardu tarafından kurulan tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.

Şipi Kağan, Serbi Kağan veya Sibir Kağan 609-619 tarihleri arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır. Yami Kağan'ın oğullarındandır.

İşbara Teriş Tunga Kağan, 634 - 639 yılları arasında Batı Göktürk Kağanlığı'nı yöneten kağan. Kendisinden önceki kağan olan Bağaşa Tulu Kağan'ın kardeşidir.

Tulan Kağan ya da Tou-lan Kağan 588-600 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır.

Ch'u-lo Kağan (Çince: 處羅可汗/处罗可汗, : chùluo kěhàn, : ch'u-lo k'o-han, : ,diğer adları: Ilteber Shad. 619- 621 tarihleri arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

İl ya da İllig Kağan, Pinyin: xiélì kěhàn, Wade-Giles: hsieh-li k'o-han, Baghatur Shad, kişisel adları; Ashina Duobi/To-pi, 621-630 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı’ nın son hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

<span class="mw-page-title-main">Göktürk İç Savaşı</span>

Göktürk İç Savaşı, Taspar Kağan'ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinin neden olduğu iç savaştır. 584'te, İşbara Kağan'ın ordularının Apa Kağan'ın egemenliğindeki topraklara saldırmasıyla tırmanan gerilim; 587'e hem İşbara hem de Apa Kağan'ın ölmesiyle azalmıştır. Ancak, iç savaş yıllarında zayıflayan Göktürk Kağanlığı iyice güç kaybetmiş ve ikiye ayrılmıştır. Bu siyasi istikrarsızlık sonunda 630 yılında Doğu Göktürk 658 yılında da Batı Göktürk devleti ortadan kalkmış, İkinci Göktürk devletine kadar Ulus Bunalımı Yılları başlamıştır.

Tarduş Kağan ya da Tardu, Batı Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasını sağlayan siyasi ortamı oluşturan yabgu. Aslen bir Yabgu olmasına rağmen, yaptığı fetihlerle Türk Kağanlığı'nın genişlemesini sağlamış; İşbara Kağan ile girdiği mücadele ise ülkenin 604 yılında ikiye bölünmesiyle sonuçlanmıştır.

Yukuk Kağan ya da daha çok Çin kaynaklarında geçen adıyla Yukuk Şad, Batı Göktürk Kağanlığı'nın son dönemlerinde ülkeye hükmeden Türk kağanıdır. Kağanlığı döneminde, İli Nehri'nden Sibirya ormanlarına kadar olan bölgeyi egemenliği altında tutmuştur.

Şetu İl-Kullıg Şad Bağa İşbara Kağan ya da kısaca İl-Kullıg İşbara Kağan (Eski Türkçe: , işbara kağan, 沙缽略可汗/沙钵略可汗, Pinyin: shābōlüè kěhàn, Wade-Giles: sha-po-lüeh k'o-han, kişisel adı Kullıg, Batı Göktürk Kağanlığı hükümdarı. Kağan olmadan önce "kudret sahibi, malik" anlamındaki Kullıg adını kullanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tang'ın Batı Türklerine seferi</span>

Tang'ın Batı Türklerine Seferi, Çin kaynaklarında Batı Tujue olarak bilinen Batı Göktürk Kağanlığı topraklarına 7. yüzyılda Tang Hanedanı tarafından düzenlenen seferdir. Tang Hanedanlığı, henüz sefere karar kılmadan önce; Doğu ve Batı Göktürk devletleri arasındaki rekabetten yararlanarak; bu iki devletin gücünü ciddi şekilde zayıflatmıştır. İmparator Taizong, Çin ordusunu Göktürklerin batı kanadında bulunan topraklar olan; 640'ta Karahoca, 644'te Karaşehir ve 648'de Kuçar'a sevk etmiştir.

<span class="mw-page-title-main">İli Nehri Antlaşması</span>

İli Nehri Antlaşması (638), Batı Göktürk Kağanlığı'nın On-ok ve Tuğluk urukları arasındaki iç savaşı sonlandıran boylar meclisi antlaşmasıdır. Bu antlaşmaya göre, kurucu boylar Batı Göktürk Devleti'nin konfederatif bütünlüğünü desteklemek ve garanti etmekle sorunlu tutulmuştur. Ancak buna bağlı olarak, On-oklar ve Tuğluklar, antlaşma uyarınca konfederasyona bağlı tam bağımsız iki devlet teşkil etmiştir.

On-ok uruğu, Batı Göktürk Kağanlığı'nın batısında yaşayan Türk boylarına verilen addır. Anlamı "on şadlık"tır. Batı Göktürklerin İli Nehri Antlaşması ile ikiye bölünmesinden sonra On-ok, İli Nehri'nin batısının yönetimini ele geçirmiştir. On-ok, Çin kaynaklarında Nu-Şibi olarak geçer. Bu kavram Çin kaynaklarında 651'de kullanılmaya başlanmış, 766'dan sonra ise kaybolmuştur. Aynı zamanda Tonyukuk Yazıtlarında da geçmektedir. Eski Türk Kağanlığı'nın devlet geleneğinde kağanlık yetkisi olan kut, Aşina ailesine ait, olduğu için On-oklar evlilik yoluyla kendi kağanlarını ilan etmişlerdir. Göktürklerin batısını yönetenlere yabgu, yabgunun eşine ise kağatun denilirdi. On-ok'un içerisindeki Ulug-ok adlı kol, bu unvanları kullanarak egemenliğini sağlamıştır. On-ok yapılanmasının Ulug-oklardan başka iki önemli oymağı daha vardır. Bunlar Türkeşler ve Sakla-bagalardır. Bu iki oymak daha sonra birleşerek Halaçları oluşturmuştur. Çumuhun ve Çuban oymakları da, On-Ok'a dâhil unsurlardandır.

<span class="mw-page-title-main">Tuğluk uruğu</span> Eski bir Türk hanedanlık soyu.

Tuğluk uruğu, Batı Göktürk Kağanlığı'nda Çorlar tarafından yönetilen 5 Türk boyunu yöneten uruğa verilen addır. Erkinlerce yönetilen On-ok uruğu (Nuşibi) ile sürekli bir mücadele hâlinde olmuşlardır. Göktürk Dönemi'nde Tuğluklar, Tokmak'ın doğusunda, On-ok ise bu kentin batısında hükmetmiştir. Türgiş Kağanlığı Dönemi'nde, Tuğluk uruğu "Sarı Türgişleri", On-ok uruğu ise "Kara Türgişleri" oluşturmuştur. Daha sonraki göçlerle birlikte Tuğlukların varlığı Bulgaristan'a kadar ulaşmıştır. Buradaki Türk kökenli halkı, yöneten Tuğluklar, Aşina sülalesi ile birlikte Hun kökenli önemli Türk hanedan soyundan biridir. Bu iki soydan gelen kişilerin birbirleriyle yaptıkları taht mücadeleleri nedeniyle Batı Göktürk Kağanlığı egemenliği boyunca birçok taht kavgasıyla karşı karşıya kalmıştır. Bu karışıklar nedeniyle, Batı Göktürklerden ilk ayrılan ve bağımsız hareket etmeye başlayan Ön Bulgarların Tuğluk uruğuna bağlı beyler tarafından yönetildiği düşünülmektedir. Bu iddiaya göre, Tuğluk uruğu 632-668 arasında Büyük Bulgar Hanlığı ve 681-1018 arasında Birinci Bulgar İmparatorluğu'nu kurarak yönetmiştir. Sever Han, Bulgaristan'daki son Tuğluk soyundan gelen hükümdardır.

<span class="mw-page-title-main">Kutlug Bilge Kül Kağan</span>

Kutluk Bilge Kül Kağan, 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı. Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır. Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir. Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir. Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.

Toy ya da kengeş, İslamiyet öncesinde Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp ve tartışıldığı aynı zamanda yasama, yürütme ve yargı yetkisini kullanan meclistir. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Türkçe kaynaklarda geçmeye başlayan kurultay kelimesi, toy yerine kullanılmaya başlanmış ve toy sadece yemekli eğlenceler için kullanılan bir kelime hâline gelmiştir.

Bilge İşbara Tamgan Tarkan ya da Taçam Bey, İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde yaşamış olan bir Göktürk devlet adamıdır.

İpi İşbara-Yabgu Kağan - Batı Göktürk Kağanlığı'nda On-ok boyunun bir kağanıydı.