Çin'in idari bölümleri

Çin'in büyük nüfusu ve yüzölçümü nedeniyle idarî bölümleri antik çağlardan beri çeşitli düzeylere ayrılmıştır. Çin'in anayasasına göre üç de jure idarî bölüm^[1] olmasına rağmen günümüzde beş de facto idarî bölüm bulunmaktadır: eyalet, il, ilçe, belde ve köy.

Eyaletlerin Çin'de önemli bir kültürel rolü bulunur. Birçok insan kendilerini doğdukları eyalet ile tanımlar. Çin eyaletlerinin büyük çoğunluğunun sınırları Ming Hanedanının son dönemlerinde belirlenmiştir. Bu dönemden sonra önemli değişiklikler Çin'in kurulmasından sonra kuzeydoğu eyaletlerinin yeniden örgütlenmesi ve Sovyet ulusalcı kuramına uygun olarak özerk bölgelerin kurulmasıdır.

Çin'in anayasasına göre yönetimsel bölümler üç düzeyden oluşur: eyalet, ilçe ve belde. Ancak günümüzde eyaletlerin altına il ve beldelerin altına köy olmak üzere iki düzey daha kullanılmaktadır.Çin Halk Cumhuriyeti'nde 33 eyalet düzeyinde bölüm, 333 il düzeyinde bölüm, 2.862 ilçe düzeyinde bölüm, 41.636 belde düzeyinde bölüm ve çok sayıda köy düzeyinde bölüm bulunmaktadır.

Bu tablo 31 Aralık 2005 tarihi itibarıyla Çin tarafından yönetilen bölümleri özetlemektedir.

Çin'in yönetimi altında 22 eyalet, beş özerk bölge, dört belediye ve iki özel idari bölgeden oluşan 33 eyalet düzeyinde yönetimsel bölüm bulunmaktadır:

Eyaletler kuramsal olarak Çin Halk Cumhuriyeti merkezî hükûmetine bağlıdır ancak özellikle ekonomik politikada uygulamada eyalet yetkililerinin geniş yetkileri bulunur. ABD'nin aksine, 1990'ların başına kadar merkezî hükûmet ordu haricinde paralel kurumlarla yürütme gücünü kullanmıyordu. Eyaletlerin pratik uygulamaları bazı ekonomistlerin Çin özellikleri taşıyan federal yapı dediği bir yönetim biçimini oluşturmuştur.

Çin'in kuzeydoğu dışındaki eyaletlerinin çoğunun sınırları Yuan, Ming ve Qing Hanedanı dönemlerinde belirlenmiştir. Bazen eyalet sınırları kültürel ve coğrafi sınırlardan uzaklaşır ve buna "köpeklerin dişlerinin birbirine geçmesi" (Çince: 犬牙交错; pinyin: quǎnyájiāocuò) fenomeni denir. Bu imparatorluk yönetiminin böl ve yönet politikası uyarınca ayrılıkçılığı yıldırmak ve savaş ağalığından vazgeçirmek için yapılmış bir girişimdi. Yine de eyaletler Çin içinde önemli kültürel bir role sahiptir. İnsanlar kendilerini bulundukları eyaletler ile tanımlamakta ve her eyaletin yaşayanları için belirli bir stereotip bulunmaktadır.

En yakın yönetimsel değişiklikler Hainan (1988) ve Chongqing'in (1997) eyalet düzeyine çıkarılmaları ve Hong Kong (1997) ile Makao'nun (1999) özel idari bölge olarak kabul edilmeleridir.

Adı	Çince (G)	Çince (B)	Pinyin	Posta haritası	Türü	Kıs.¹	Yüzölçümü²	Başkenti	Bölge	ISO	İdari böl.
Anhui	Çince: 安徽	Çince: 安徽	Ānhuī	Anhwei	Eyalet	Çince: 皖 wǎn	139.700	Hefei	Doğu	CN-34	Liste
Pekin	Çince: 北京	Çince: 北京	Běijīng	Peking	Belediye	Çince: 京 jīng	16.800	—	Kuzey	CN-11	Liste
Chongqing	Çince: 重慶	Çince: 重庆	Chóngqìng	Chungking	Belediye	Çince: 渝 yú	82.300	—	Güneybatı	CN-50	Liste
Fujian	Çince: 福建	Çince: 福建	Fújiàn	Fukien	Eyalet	Çince: 闽 mǐn	121.300	Fuzhou	Doğu	CN-35	Liste
Gansu	Çince: 甘肅	Çince: 甘肃	Gānsù	Kansu	Eyalet	Çince: 甘 gān ya da Çince: 陇 lǒng	454.300	Lanzhou	Kuzeybatı	CN-62	Liste
Guangdong	Çince: 廣東	Çince: 广东	Guǎngdōng	Kwangtung	Eyalet	Çince: 粤 yuè	180.000	Guangzhou	Güney Orta	CN-44	Liste
Guangxi	Çince: 廣西	Çince: 广西	Guǎngxī	Kwangsi	Özerk bölge	Çince: 桂 Guì	236.000	Nanning	Güney Orta	CN-45	Liste
Guizhou	Çince: 貴州	Çince: 贵州	Gùizhōu	Kweichow	Eyalet	Çince: 黔 qián ya da Çince: 贵 gùi	176.000	Guiyang	Güneybatı	CN-52	Liste
Hainan	Çince: 海南	Çince: 海南	Hǎinán	Hainan	Eyalet	Çince: 琼 qióng	34.000	Haikou	Güney Orta	CN-46	Liste
Hebei	Çince: 河北	Çince: 河北	Héběi	Hopeh	Eyalet	Çince: 冀 jì	187.700	Shijiazhuang	Kuzey	CN-13	Liste
Heilongjiang	Çince: 黑龍江	Çince: 黑龙江	Hēilóngjiāng	Heilungkiang	Eyalet	Çince: 黑 hēi	454.000	Harbin	Kuzeydoğu	CN-23	Liste
Henan	Çince: 河南	Çince: 河南	Hénán	Honan	Eyalet	Çince: 豫 yù	167.000	Zhengzhou	Güney Orta	CN-41	Liste
Hong Kong	Çince: 香港	Çince: 香港	Xiānggǎng	Hongkong	Özel idari bölge	Çince: 港 gǎng	1.104	—	Güney Orta	CN-91	Liste
Hubei	Çince: 湖北	Çince: 湖北	Húběi	Hupeh	Eyalet	Çince: 鄂 è	185.900	Vuhan	Güney Orta	CN-42	Liste
Hunan	Çince: 湖南	Çince: 湖南	Húnán	Hunan	Eyalet	Çince: 湘 xiāng	210.000	Changsha	Güney Orta	CN-43	Liste
İç Moğolistan	Çince: 內蒙古	Çince: 内蒙古	Nèiměnggǔ	Mongolia	Özerk bölge	Çince: 内蒙 Nèiměng	1.183.000	Hohhot	Kuzey	CN-15	Liste
Jiangsu	Çince: 江蘇	Çince: 江苏	Jiāngsū	Kiangsu	Eyalet	Çince: 苏 sū	102.600	Nanjing	Doğu	CN-32	Liste
Jiangxi	Çince: 江西	Çince: 江西	Jiāngxī	Kiangsi	Eyalet	Çince: 赣 gàn	167.000	Nanchang	Doğu	CN-36	Liste
Jilin	Çince: 吉林	Çince: 吉林	Jílín	Kirin	Eyalet	Çince: 吉 jí	187.400	Changchun	Kuzeydoğu	CN-22	Liste
Liaoning	Çince: 遼寧	Çince: 辽宁	Liáoníng	Fengtien	Eyalet	Çince: 辽 liáo	145.900	Shenyang	Kuzeydoğu	CN-21	Liste
Makao	Çince: 澳門	Çince: 澳门	Àomén	Macau	Özel idari bölge	Çince: 澳 ào	28.6	—	Güney Orta	CN-92	Liste
Ningxia	Çince: 寧夏	Çince: 宁夏	Níngxià	Ningsia	Özerk bölge	Çince: 宁 níng	66.400	Yinchuan	Kuzeybatı	CN-64	Liste
Qinghai	Çince: 青海	Çince: 青海	Qīnghǎi	Tsinghai	Eyalet	Çince: 青 qīng	721.200	Xining	Kuzeybatı	CN-63	Liste
Şensi	Çince: 陝西	Çince: 陕西	Şahsi	Shensi	Eyalet	Çince: 陕 shǎn ya da Çince: 秦 qín	205.600	Xi'an	Kuzeybatı	CN-61	Liste
Shandong	Çince: 山東	Çince: 山东	Shāndōng	Shantung	Eyalet	Çince: 鲁 lǔ	153.800	Jinan	Doğu	CN-37	Liste
Şanghay	Çince: 上海	Çince: 上海	Shànghǎi	Shanghai	Belediye	Çince: 沪 hù	6.340,5	—	Doğu	CN-31	Liste
Şansi	Çince: 山西	Çince: 山西	Şansi	Shansi	Eyalet	Çince: 晋 jìn	156.300	Taiyuan	Kuzey	CN-14	Liste
Sichuan	Çince: 四川	Çince: 四川	Sìchuān	Szechuan	Eyalet	Çince: 川 chuān ya da Çince: 蜀 shǔ	485.000	Chengdu	Güneybatı	CN-51	Liste
Tayvan †	Çince: 臺灣	Çince: 台湾	Táiwān	Formosa	Eyalet (iddia)	Çince: 台 tái	35.581	Taipei	Doğu	CN-71	Liste
Tianjin	Çince: 天津	Çince: 天津	Tiānjīn	Tientsin	Belediye	Çince: 津 jīn	11.305	—	Kuzey	CN-12	Liste
Tibet	Çince: 西藏	Çince: 西藏	Xīzàng	Tibet	Özerk bölge	Çince: 藏 zàng	1.228.400	Lhasa	Güneybatı	CN-54	Liste
Sincan Uygur	Çince: 新疆	Çince: 新疆	Xīnjiāng	Sinkiang	Özerk bölge	Çince: 新 xīn	1.660.400	Urumçi	Kuzeybatı	CN-65	Liste
Yunnan	Çince: 雲南	Çince: 云南	Yúnnán	Yunnan	Eyalet	Çince: 滇 diān ya da Çince: 云 yún	394.000	Kunming	Güneybatı	CN-53	Liste
Zhejiang	Çince: 浙江	Çince: 浙江	Zhèjiāng	Chekiang	Eyalet	Çince: 浙 zhè	102.000	Hangzhou	Doğu	CN-33	Liste

Notlar:

¹: Eyalet düzeyi idari bölümler için kullanılan kısaltma

²: km² olarak

†: 1949'da kurulduğundan beri Çin Tayvan'ı 23. eyaleti olarak görmüştür. Ancak ÇHC hiçbir zaman Tayvan'ı kontrolü altına alamamıştır. Tayvan adası ve Pescadores'den oluşan Tayvan Eyaleti'ni Çin Cumhuriyeti yönetmektedir. Çin Cumhuriyeti ayrıca Fuchien eyaletinin Kinmen ilçesini ve Lienchiang ilçesinin bir kısmını da yönetmektedir.

İl düzeyi bölümler ikinci derece idari yapıdır. 31 Aralık 2005 tarihinde bu yapı 333 bölümden ibarettir:

• İl düzeyi şehir (283)
• İl (17)
• Özerk il (30)
• Aymak (3) -- yalnızca İç Moğolistan Özerk Bölgesi

İl düzeyi şehirler il düzeyi bölümlerin büyük çoğunluğunu oluşturur. İl düzeyi şehirler genellikle bir şehir merkezi ve bu merkezden çok daha büyük olan çevresindeki kırsal alandan oluşur, dolayısıyla kelimenin tam anlamıyla "şehir" değildirler.

Eyaletlerin çoğu il düzeyi şehirlere bölünmüştür ve başka bir ikinci düzey idari yapı içermez. 22 eyalet ve 5 özerk bölgenin içinde yalnızca 3 eyalet (Yunnan, Guizhou, Qinghai) ve 2 özerk bölgede (Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Tibet Özerk Bölgesi) üçten fazla il düzeyi şehir olmayan, ikinci düzey ya da il düzeyi idari bölüm bulunur.

İller il düzeyi idari bölümler arasında bulunan bir başka idari bölümdür. Bir zamanlar ana ikinci düzey bölümlenme olmalarından ötürü bu düzey "il düzeyi" olarak adlandırılır. Ancak 1983'ten 1990'lara kadar illerin çoğu il düzeyi şehirlerle değiştirilmiştir. Günümüzde iller çoğunlukla Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Tibet Özerk Bölgesi'nde bulunur.

Aymaklar iller ile aynı düzeydedir ancak yalnızca İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nde bulunurlar. İller gibi aymakların çoğu da il düzeyi şehirlerle değiştirilmiştir. Kullanılan ad Moğolistan'ın önceki idari birimlerinden kalma bir addır.

Özerk iller Çin'in etnik azınlıklarından bir ya da birkaçından oluşan illerdir ve çoğunlukla Çin'in batı bölgelerinde bulunur.

31 Aralık 2005 itibarıyla Kıta Çin'inde 2.872 ilçe düzeyi idari bölüm bulunmaktadır: 862 bucak, 374 ilçe düzeyi şehir, 1.464 ilçe, 117 özerk ilçe, 49 sancak, 3 özerk sancak, 2 özel bucak ve 1 orman alanı bulunur (Çin Cumhuriyeti'nde 5 eyalet belediyesi ve 18 ilçeden oluşan 23 ilçe düzeyi idari bölüm bulunur).

İlçeler en çok bulunan ilçe düzeyi idari birimlerdir. İlçeler, Çin'in diğer idari düzeylerinin çoğundan daha eskiden, Muharip Devletler Döneminden beri varolmuşlardır. Sinoloji edebiyatında, xian genellikle "ilçe" ya da "il" olarak çevrilir.

Özerk ilçeler Çin'in etnik azınlıklarından bir ya da birkaçından oluşan ilçelerdir. Bunlar eyalet düzeyinde özerk bölgeler ve il düzeyinde özerk illere benzer yapıdadır.

Sancaklar ve özerk sancaklar İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nde bulunur ve adları dışında ilçe ve özerk ilçeler ile aynı konuma sahiptir. Kullanılan ad Moğolistan'ın önceki idari birimlerinden kalma bir addır.

İlçe düzeyi şehirler, il düzeyi şehirler gibi tam olarak "şehir" değildir ve hem kırsal hem de şehir merkezlerinden oluşan geniş idari bölümlerdir. 1990'larda ilçelerin ilçe düzeyi şehir olmaları yaygındı ancak bu artık durdurulmuştur.

Bucaklar bir başka ilçe düzeyi idari bölümdür. Bunlar önceden şehir merkezlerinin alt bölümleriydi. Yakın geçmişte birçok ilçe bucağa çevrilmiştir ve artık bucakların çoğu ilçeler gibi hem şehir merkezi hem de kırsal alanlardan oluşur.

Ayrıca birkaç özel ilçe düzeyi idari bölüm de bulunur. Hubei eyaletinde bir ilçe düzeyi ormanlık alan olan Shennongjia bulunmaktadır. Guizhou eyaletinde de Liuzhi Özel Bucağı ve Wanshan Özel Bucağı bulunur.

31 Aralık 2005 itibarıyla Kıta Çin'inde 41.636 belde düzeyi idari bölüm bulunmaktadır: 19.522 kasaba, 14.677 belde, 1.092 etnik belde, 181 sum, 1 etnik sum, 6.152 alt bucak ve 11 bucak kamu bürosu.

Genel olarak şehir merkezleri alt bucaklara ayrılırken, kırsal alanlar kasabalara, beldelere ve etnik beldelere ayrılır. Sum ve etnik sum İç Moğolistan Özerk Bölgesi'nde bulunur ve adları dışında belde ve etnik beldeler ile aynı konuma sahiptir. Kullanılan ad Moğolistan'ın önceki idari birimlerinden kalma bir addır.

Bucak kamu büroları eskiden kalma bir idari bölümdür ve bir zamanlar ilçe ile belde düzeyi arasında bir düzey olarak bulunmaktaydılar. Günümüzde bunlardan çok az bulunmaktadır ve yavaş yavaş yok olmaktadırlar.

Köy idari bölümlenmesi siyasi temsilden çok nüfus sayımı, posta işleri gibi örgütsel bölümlenmelerde kullanılmaktadır. Mahalleler ya da topluluklar gibi yerel bölümlerin belirli sınırları ve idarecileri bulunur.

Şehir bölgelerinde her alt bucak topluluklara ya da mahallelere ayrılır. Buraları yönetmek için mahalle komiteleri bulunmaktadır. Kırsal bölgeler ise köy komiteleri ya da köy grupları olarak örgütlenmiştir. Köy ya doğal olarak yerleşim bölgesi olmuş ya da yalnızca bir bürokratik varlık olarak idari köy olarak adlandırılmış olabilir.

Her ne kadar her bir idari birimin belirli bir düzeyi bulunsa da bazen bir idari birime kendi düzeyinin izin verdiğinden daha fazla özerklik tanınabilmektedir.

Örneğin, en büyük il düzeyi şehirlerin bazılarına daha fazla özerklik verilmiştir. Bunlara eyalet altı şehirler denmekte ve ilden yüksek ancak eyalet düşük bir idari erk verildiği anlaşılmaktadır. Bu tür şehirler olmaları gereken düzeyden yarım düzey daha yukarıdadır. Her ne kadar bu şehirler eyaletlere bağlı olsalar da özel statüleri nedeniyle kendi eyaletleri içerisinde daha üst derece özerkliğe sahiptirler.

Benzer durum bazı ilçe düzeyi şehirler içinde geçerlidir. Bazı ilçe düzeyi şehirlere daha fazla özerklik verilmiştir. Bunlar il altı şehirler olarak bilinir ve ilçeden yüksek ancak ilden düşük bir idari erk verilmiştir. Bu tür şehirler olmaları gereken düzeyden yarım düzey daha yukarıdadır. İl altı şehirler genellikle bir ile bağlı değildir ve doğrudan eyalet tarafından yönetilirler.

İdari bölümlerin karmaşıklığı nedeniyle Çince "市"(shì) sözcüğü ya da Türkçe "şehir" sözcüğünün farklı anlamları olabilir.

İdari düzeye göre "şehir" aşağıdaki anlamlara gelebilmektedir:

• 1. düzey (eyalet düzeyi):

• Belediye, örneğin, Pekin

• 2. düzey (il düzeyi):

• Eyalet altı şehir, örneğin, Shenyang
• İl düzeyi şehir, örneğin, Baoding

• 3. düzey (ilçe düzeyi):

• İl altı şehir, örneğin, Jiyuan
• İlçe düzeyi şehir, örneğin, Yiwu

İstatistiki verilerde kullanıldığında "şehir" sözcüğünün üç anlamı olabilir:

• Şehir tarafından yönetilen alan. Belediye, eyalet altı şehir ya da il düzeyi şehir için "şehir" sözcüğü tüm ilçeleri, ilçe düzeyi şehirleri, şehrin yönettiği bucakları kapsar. İl altı şehir ya da ilçe düzeyi şehir için ise tüm alt bucakları, kasabaları ya da beldeleri kapsar.
• Şehir merkezinde bulunan şehir bucakları ile banliyö bucaklarından oluşan alan. Şehir merkezi bucaklar ile banliyö bucaklar arasındaki fark şehir bucaklarının yalnızca alt bucaklardan oluşması, banliyö bucaklarında ise kırsal alnları barındıran belde ya da kasabaların bulunmasıdır. Bir anlamda bu tanım metropolitan alan tanımıdır. Bu tanım eyalet altı şehirlere ve ilçe düzeyi şehirlere uygulanmaz çünkü bunların şehir bucakları yoktur.
• Şehir merkezi. Bazen şehir merkezi alanı Çince 市区 (shìqū) olarak adlandırılır. Belediye, eyalet altı şehir ve il düzeyi şehir için bu şehir merkezi bucağı ve banliyö bucaklarının alt bucaklarından oluşur. İl altı şehirler ve ilçe düzeyi şehirler için yalnızca merkezi alt bucaklar bunun içindedir. Batı ülkelerinde "şehir" anlamına en yakın tanımlama budur.

Çin şehirleri hakkında istatistiki verilerden söz edilirken "şehir" tanımın verilmesi önemlidir yoksa ortaya karışıklık çıkabilir. Örneğin Şanghay şehir merkezi nüfusu olarak Çin'in en büyük şehridir ancak idari sınırları içindeki nüfusu ile Chongqing'ten bile küçük bir şehirdir.

Qin Hanedanının kurulmasından önce Çin krallar, soylular ve kabileler tarafından yönetiliyordu. Bu grupların rekabeti Muharip Devletler Dönemi'nde doruğa ulaştı ve sonunda mücadeleden Qin beyi Qin Shihuang galip çıkarak tüm Çin'in birleştirdi.

Qin Hanedanı Çin'in tekrar bölünmesini engellemek amacıyla ilk hiyerarşik idari bölümlenmeyi kurdu ve iki düzeyden oluşan sistemi getirdi: jùn (郡, il) ve xiàn (縣, ilçe).^[4] Hemen ardından gelen Han Hanedanı üçüncü bir yapı olarak en üst düzeye zhōu (州, eyalet) idari bölümünü ekledi.

Sui Hanedanı ve Tang Hanedanı jùn bölümlerini kaldırdı ve en üste dào (sonradan Song Hanedanı zamanında lù) adlı idari yapıyı ekledi. (İkinci derece düzey olduğunda zhou genellikle il olarak çevrilir.) Moğollar tarafından kurulan Yuan Hanedanı ise günümüz Çin eyaletlerinin modern öncüllerini kurarak idari düzey sayısını dörde çıkardı. Bu sistem Çin'i yöneten son imparatorluk hanedanı olan Qing Hanedanına kadar hemen hemen aynen korundu.

Çin Cumhuriyeti 1928'de idari düzeyleri yalnızca eyaletler ve ilçeler olarak sınırladı ve ilçe düzeyinin altında bir idari sitem kurmanın ilk adımını atarak ilçelerin altına kasabaları kurdu. Bu sistem aynı zamanda 1949'da resmî olarak Çin tarafından da kabul edilen sistemdir ve idari bölümler üç düzey olarak tanımlanmıştır: eyalet, ilçe ve belde.

Uygulamada ise birçok düzey eklenmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti hükûmeti bir eyaletin bazen onlarca, hatta yüzlerce ilçeyi doğrudan yönetmesinin zor olduğunu gördükten sonra 1935'te Jiangxi Eyaleti'nden başlayarak eyaletler ve ilçeler arasına illeri eklemeye başladı. Bu ekleme 1980'lere kadar devam etti. Bu tarihten sonra illerin çoğu il düzeyi şehirlere çevrildi. Eyaletlerin üzerine daha büyük idari bölümler kondu ama daha sonra bunlar 1954'te kaldırıldı. İlçeler ile kasabalar arasında bucak kamu büroları kondu ama bunlarda günümüzde kaldırılmaktadır ve şu an çok az kalmıştır.

Yakın geçmişteki en önemli değişiklikler Chongqing'in eyalet düzeyinde şehir olarak Sichuan eyaletinden ayrılması; ve Hong Kong ile Makao özel idari bölgelerinin kurulmasıdır.

• İstatistikler29 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Eyalet, il ve ilçe haritaları9 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Çince)