Çin'de din
Çin'de Din (2020)[1]
Çin, dünyanın en eski ve sürekli öğreti ve felsefi geleneklerinin beşiği olmuştur. Çin'de batıdaki anlamıyla bire bir örtüşen bir din anlayışı hiç olmamıştır. Milattan önce 6. yüzyıldan itibaren görülmeye başlayan düşünce okulları kendi içinde özgün olarak sürekli gelişmiştir. Bu yüzden Çin'de inanç sistemleri olarak Çin kültürünü tarihi boyunca şekillendiren Konfüçyüsçülük, Taoizm ve çok sonradan gelen Budizm düşünce okulları sıralanır. Bu iç içe geçmiş düşünce okulları kendi aralarında kökten farklı bir evren anlayışı taşımazlar ancak klasik anlamıyla batıda ortaya çıkan Musevilik, Hristiyanlık ve Müslümanlık dinlerinden kökten ayrıdırlar. Bu düşünce okulları öncesinde de Çin'in hem toplayıcı ve avcı şamanik toplumlarında hem de yerleşik tarım toplumları döneminde kainatın doğuşuyla ilgili anlatılan masal ve efsanelerde evrenin; klasik dinlerde olduğu gibi bir yaratıcı tarafından yaratılmasından çok her şeye hamile olan ve hiçbir şeyin henüz bir biçimi olmadığı karanlık bulamaç bir şeyden doğduğu inançları yer bulmaktadır. Bu bulamaç, karanlık hiçbir nesnenin henüz şekil almadığı ama her şeye hamile olunan bu hale masallarda Hundun, düşünce okullarında Dao denmektedir. Dao'dan Gök ve Yer yani somut ve soyut olan her şey doğar, yin ve yang değişim ilkeleriyle her şey biçim alır ve dönüşür. Günümüzde Kuantum Kuramı'nın kozmogoni görüşleri Çin'de ortaya çıkan bu evren anlayışına daha yakın durmaktadır. Gök uzayı, yer ise yıldızlar, gezegenler gibi yoğun her şeyi temsil etmektedir. Dao düşünce okulunda Gök ve Yerin ham doğası yani kendiliğindenlik hali olan Zìrán (自然)'a uyması çabasız çabayı uygulaması en uygun yönetim olarak anlatılırken, Konfüçyüsçü okullara göre ise Gök ve Yer ilişkisi hiyerarşik ele alınır, erdem ve görevlere önem verilir, dolayısıyla devletin yönetimi ve halk ile ilişkisi buna uymalıdır anlayışı hakim olmuştur. Çin imparatorları, özellikle Konfüçyüs (Kong Fu Zi) okuluna göre Gök gibi olmalıydılar ve bu yüzden "Göğün Vekaleti"ni (Tianming) talep edip Çin efsanevi ve geleneksel pratiklerine katılırlardı. Yaygın inanç sistemi bu şekilde kendini gösterirken sonraki yüz yıllarda Batıda ortaya çıkan dinler Çin'de yayılmak istemiş olsa da halk arasında bu inanç sistemleri çok rağbet görmemiştir. Ancak günümüzde sayıları fazla olmasa da Çin'de Hristiyanlık ve müslümanlık da yaşamaktadır. 1949 Mao Zedong devriminden beri Çin, bir ateist ve Marksist kurum olan Çin Komünist Partisi tarafından yönetilmektedir. Bu dönemde bilimsel bir zemini olmayan hiçbir görüşe izin verilmedi. Dini hareketler ve kurumlar önce hükûmet kontrolü altına alındı, sonra Kültür Devrimi (1966-1976) sırasında baskıya uğradı. Devrimin yumuşama döneminde geleneksel öğretiler ve sonradan gelen dini örgütlere haklar verilmeye başlanmıştır. Hükûmet henüz beş tane öğreti ve dini resmen tanımaktadır: Budizm, Taoizm, İslam, Protestanlık ve Katoliklik (burada ancak zorla Çin Katolik Kilisesi ile Roma Katolik Kilisesi arasında bir ayrım uygulanmaktadır). 21. yüzyılın başında kurumsal idarelerde Konfüçyüsçülük ve Çin halk gelenekleri giderek daha fazla tanınma kazanmaktadır.
Çin'deki en yaygın inanç ve pratik sistemini oluşturan halk dini veya popüler din, en azından Shang ve Zhou hanedanlarından beri evrimleşmiş ve kendisini toplumsal şartlara göre uyarlamıştır. Bu dönem boyunca bir teolojinin temel unsurları ve evrenin doğası için manevi açıklama ortaya çıktı. Bu esasen çeşitli tanrılar ve ölümsüzleri simgeleyen şen (神) karakterine bağlılık vadetmekten oluşur. Bu tanrılar ve ölümsüzler, ya doğal çevreye ait ilahlardan ya da insan grupları, nezaket kavramları ve kültür kahramanlarıyla özdeşleştirilen atasal ilkelerden oluşur. Bu figürlerin birçoğu Çin mitolojisi ve tarihinde yer almıştır.[5] Konfüçyüs felsefesi ve dini pratikleri daha sonraki Zhou döneminde gelişti; Taocu kurumsallaşmış dinler ise Han Hanedanı tarafından geliştirildi. Kısa zaman sonra Budist pratikler ve kurumlar ortaya çıktı ve çeşitli mezhepler ve yerel kültler yayıldı. Matsu (denizlerin tanrıçası), Çin ırkının progenitörü olarak anılan Sarı İmparator, Guan Yu (savaş ve iş tanrısı), Caishen (refah ve zenginlik tanrısı) ve Pan Gu, yaygınlaşmış kültlerin bazı örneklerini oluşturur. Bununla birlikte Çin, Konfüçyüs döneminde başlayan hümanist ve seküler düşüncenin evi olarak sık sık düşünülmektedir. Çin Budizmi 1. yüzyıl (Han Hanedanı)dan beri gelişmiş, aborjin dini kökten etkilemiş ve günümüz Çin'de büyük bir etkiye sahiptir.
21. yüzyılın başında yapılan ulusal anketler, Han Çinlilerin %80'inin (yani yüz milyonlarca insanın) bir çeşit Çin halk diniyle Taoizmi izlemektedir; %10-16'si Budist; %3-4'ü Hristiyan; ve %1-2'si Müslüman. Halk din mezhepleri nüfusun %2-3'ünden %13'üne kadar oluşturur; Konfüçyüsçülük ise dini bir öztanımlama olarak entelektüeller tarafından benimsenir. Ek olarak, etnik azınlık grupları arasında farklı dinler izlenmekte; ör. Tibetliler arasında Tibet Budizmi, Hui ve Uygur halkları arasında ise İslam yaygındır. Çin'de Hristiyanlığın tarihi 7. yüzyıla kadar uzanır, ancak 16. yüzyılda Cizvit misyonerler tarafından yeniden getirilmesine kadar kökleşmedi.[6] Taiping Ayaklanması (1849-1861)'nın Protestan öğretilerden esinlenmiş olmasına rağmen 19. yüzyıl Protestan misyonerleri ilk başta yalnızca az sayıda kavim buldu, fakat 20. yüzyılda Hristiyan toplulukları çoğalmaya başladı.[7] Komünist yönetimi altında yabancı misyonerler ülkeden sürüldü, kiliselerin çoğu kapatıldı ve Hristiyanlara ait okullar, hastaneler ve yetimhaneler ele geçirildi.[8] Kültür Devrimi boyunca çok sayıda rahip hapse atıldı.[9] 1970'lerin sonlarının ardından Hristiyanlar, bazı dini özgürlüklerini geri kazanmaya başladı.[10]
Görseller
Etnik azınlıkların yerli dinleri
Çin'de Han Çinlileri haricindeki birçok etnik grup, kendisine özgü yerli din uygulamaktadır. Çin Hükûmeti, etnik azınlıkların yerli dinlerini bu azınklıkların kültürlerinin ve kimliklerinin temelleri olarak görür ve bunları koruma altına alır.[12]
Aşağıda listelenmiş dinlerin çoğu Çince Pinyin isimleriyle yazılmıştır. Putonghua'da "jiào" (教) ismi "din" veya "öğreti" anlamına gelir.
Benzhujiao
Benzhujiao (本主教 Běnzhǔjiào, "efendilerin dini"), Yünnan eyaletinin bir etnik grubu olan Bai halkının yerli dinidir. Ngel zex (Bai dilinde "[kaynak] efendileri", Çincede 本主 "běnzhǔ")'i tapınmaktan ibarettir. Bunlar, Bai ulusunun yerel tanrıları ve tanrılaştırılmış atalarıdır. Benzhujiao, Han Çinlilerin dini inançlarına çok benzer.
Bimojiao
Bimojiao (毕摩教 Bìmójiào), Yünnan'de Han Çinlilerden sonraki en büyük etnik grubu teşkil eden Yi halkının yerli dinidir. Bu inanç, üç çeşit dinî uzman tarafından temsil edilir: bimo (毕摩, "dinsel tören uzmanı", "rahip"), sunyi (erkek şamanlar) ve monyi (kadın şamanlar).[13]
Bimo ile şamanları ayırt ettiren unsur, kendi yetkilerini kazandıkları yöntemdir.[14] Her ikisi "insanlık ile ilahi arasındaki aracılar" olarak görülse de şamanlar, hastalık veya hayal görme yoluyla[14] yer alan bir "manevi ilham" geçirdikten sonra kendi rolünü kazanır; nadir istisnaların haricinde hep erkek olan[15] bimolar ise geleneksel Yi yazısını okumayı ve yazmayı öğrenmiş, teolojik ve törensel kutsal yazıların geleneklerini devam ettirmekle sorumlu ve ancak sıkı bir eğitim süreci geçirdikten sonra rollerini kazanırlar.[16]
1980'lerden beri Bimojiao, hem popüler hem de alimane seviyelerde[13] yeni bir canlandırma geçirmiştir;[13] günümüzde bimolar, Yi yüksek kültürünü yaratmak, muhafaza etmek ve yaymakla sorumlu[17] olan "entelektüel sınıf" olarak kutlanır.[18] 1990'lardan beri Bimojiao, Bimo Kültürü Araştırma Merkezi'nin 1996 yılında Meigu İlçesi'nde kurulmasıyla başlayan bir kurumsallaşma da geçirmiştir.[19] Özellikle bimo soylarıyla doğrudan bağlantısı olan ailerden gelen yerel yetkiler, merkezin kuruluşuna büyük oranda destek sağladı.[19] Bu zamandan beri Bimojiao uygulamalarına yönelik büyük tapınaklar ve tören kompleksleri kuruldu.
Bön
"Bön" (Tibetçe: བོན་; Çince: 苯教 Běnjiào) Budizm öncesi Tibet'in halk dininin Budizm sonrasında ortaya çıkmış ismidir.[20] Budizm, 7. ve 8. yüzyıllarda Tibet'e yayılmaya başladı,[21] "Bön" ismi ise Budist tarihyazımında Tibetlilerin Budizm öncesindeki yerli dinlerine atfen kullanıldı.[20] "Bön", özgün olarak, Tibet yerli dinini uygulayan şamanların unvanıydı.[20] Bu sözcük, Naşi halkındaki dong ba veya Moğol ve diğer Sibirya halklarındaki bö gibi[22] Tibetlilerle ilişkisi olmuş diğer halkların halk dinlerindeki rahiplerle bir benzetme olarak ortaya çıkmıştır.[23] Bonpo ("Bön dinine inananlar"), bön kelimesinin "gerçek" veya "hakikat" anlamına geldiğine inanır.[20]
Bön'ün manevi kaynağı, mitolojik şahıs Tönpa Shenrab Miwoche (tönpa = öğretmen)'dir.[21] Onuncu yüzyılın sonundan beri, o dönemde "Bön" olarak bilinen din, bir manastır yapısı ve bir Bön Derlemesi (Kangyur) gibi Tibet Budizmi'nden esinlenmiş unsurlar benimsemeye başladı.[21] Ayrıca Çinli bilge Konfüçyüs, Bön dininde kutsal bir kral ve sihirin ve kehanetin uzmanı olarak tapınır.[24]
Dongbajiao
Dongbajiao (東巴教 Dōngbajiào, "doğu Ba'ların dini"), Naşi halkının ana dinidir. "Dongba" ("doğu ba'lar"), Naşi halkının kültürü, edebiyatı ve yazı sisteminde uzmanlardır. İlk olarak Tibet Bön dininin (Naşi dilinde "Ba") uzmanları olarak ortaya çıktılar; Budizmin Tibet'teki hakim din olduğu ve Bön dininin baskıya uğradığı zamanlarda bu uzmanlar, Naşiler ve diğer doğu halklarının yaşadığı bölgelere kovuldu ve bu halkların arasına yerleşmiştir.[25]
Dongbajiao, Bön uzmanlarının getirdiği inançların daha eski yerli Naşi inançların bir araya birleşmesiyle ortaya çıktı. Dongbajiao'nun mensupları, Shi-lo-mi-wu adında bir gök şamanına inanır; bunun, Tibetlilerin inandığı Shenrab Miwo'yla aynı olduğu düşünülür.[25] Doğaya ve oluşuma taparlar; bu unsurlar da birçok çeşitli tanrılar ve ruhlar, kitonik Shu ruhları (ejderha-yılan kimera yaratıkların cismiyle temsil edilen toprak ruhları) ve atalarda somutlaşır.[26]
Mançu halk dini
Mançu halk dini, Tunguz halklarından biri olan Mançu halkının uyguladığı etnik dindir. Batılı alimler, Tunguzca şaman ("bilgili adam") kelimesinden türeyen "şaman"[27] kelimesini bu tür uygulamalara atfen kullanmasıyla, Mançuların bu dini inançları "Mançu şamanizmi" (满族萨满教 Mǎnzú sàmǎnjiào) olarak da nitelendirilmiştir.
Mançu halk dini, tüm hayatın ve yaratılışın her şeye kadir ve her yerde bulunan evrensel kaynağı olan Apka Enduri ("Cennet Tanrısı") tanrısının inanıldığı panteistik bir sistemdir.[28] Tanrılar (enduri), doğanın her yönüne hayat verir, bu tanrıları tapınmanın da iyilik, sağlık ve refah getirdiğine inanılmaktadır.[29] Bu tanrıların birçoğu, Mançuların eski atalarıdır ve bu atalarla aynı soy ismini paylaşan insanların aynı tanrı tarafından yaratıldığına inanılır.[30]
Miao halk dini
Çin'deki Miao (Hmong) halkının çoğu kendi geleneksel halk dinini muhafaza etmiştir. Bu, Çin dininden büyük oranda etkilenmiş panteistik bir dindir; örneğin, potansiyel olarak var olan tanrılar alemi ile canlıların yaşadığı tezahür edilmiş dünyan oluşan tamamlayıcı ikiliği temsil eden yeeb ceeb ile yaj ceeb kavramını Çin diniyle paylaşmaktadır.[31]
Miao halkı Saub olarak bilinen yüce ve evrensel bir tanrıya inanır. Bir deus otiosus olarak nitelendirilebilen Saub, gerçek alemi yaratmış ve bunu kendi şeklinde gelişmeye bırakmıştır, fakat ihtiyaç duyulduğunda yardımı istenilebilir. Siv Yis isimli bir insana tedavi güçleri vermiş ve bu insanı Miao halkının ilk şamanı yapmış.[32] Siv Yis öldükten sonra cennete yükselmiş, fakat kendi törensel araçlarını geride bırakmıştır; bu araçlar sonradan şaman sınıfının araçları hâline gelmiş. Bu şamanlar, Siv Yis'i örnek olarak alır ve tanrıların varlığıyla aşılandıkları zaman Siv Yis'in kimliğini benimserler.[33]
Çeşitli tanrılar (dab veya neeb; bunların ikincisi, şamanların iletişimde bulunduğu tanrıları kasteder) Dünya'ya hayat verir. Bunların arasındaki en fazla tapınan tanrılar "Ejderha Kralı" ismiyle bilinen su tanrısı (Zaj Laug), "Gök Gürültüsü Tanrısı" (Xob), hayat ve ölüm tanrıları (Ntxwj Nyug ile Nyuj Vaj Tuam Teem), "Bayan Güneş" (Nkauj Hnub), "Bay Ay" (Nraug Hli) ve çeşitli tanrılaştırılmış insan atalarıdır.[34]
Moğol şamanizmi
Moğol şamanizmi (Çincede 蒙古族萨满教 Ménggǔzú sàmǎnjiào), "Tengercilik" olarak da bilinir (腾格里教 Ténggélǐjiào),[35] ağırlıklı olarak İç Moğolistan bölgesinde yaşayan Çin Moğollarının yerli ve ana dinidir.
Tengri'ye (tanrılar) ve özellikle en yüce Tenger (Cennet, Cennet Tanrısı, Tanrı) olan Kormosta Tengri'ye tapmak, bu inancın merkezindedir. Moğol halk dininde Cengiz Han'ın Tenger'in en önemli somutlaşması olduğu düşünülür.[36] Moğol tanrılarına tapan topluluklar, kehanetin aracıları olan şamanların önderliği altında bu tanrılara taparlar. Erkek şamanlara böge, kadın şamanlara ise iduğan denir.
Ovolar (Çincede 敖包 áobāo), yığma tepe şeklinde, Moğollar ve bunlara yakın etnik grupların kullandığı kurban sunaklarıdır.[37] Her ovo bir tanrıyı temsil eder; cennet tanrılarına, dağ tanrılarına, diğer doğa tanrılarına ve insan soylarının tanrılarına adanmış ovolar vardır.
Ata tanrılarına tapmak için dikilmiş ovolar, geniş bir ailenin veya aynı soy ismini paylaşan akrabaların özel ovoları olabilir. Bunun dışında, spesifik köyler, sancaklar ve aymaklara özel ovolar vardır (örneğin, bir köyün tanrısına adanmış bir ovo). Kurban edilmiş hayvanlar, tütsü çubukları ve libasyonlar hepsi ovolara kurban olarak sunulur.[37]
1980'lerden beri, İç Moğolistan'da böge, Cengiz Han kültü ve ovo kültleri gibi Moğol halk dinine ait unsurlar eşi görülmemiş şekilde gelişmiş ve yeni tapınaklar dikilmiştir (bu tapınakların çoğu ayrıca yurt şeklinde yapılır).[38] İç Moğolistan'daki Han Çinlileri, bölgedeki geleneksel Moğol manevi mirasına kolayca asimile olmuştur.[39] Han Çinlileri de Cengiz Han'ın ruhunun Yuan Hanedanı'nın kurucu ilkesi olduğunu iddia ederek Cengiz Han kültünü Moğollarla paylaşmaktadır.[40]
Qiang halk dini
Qiang halkının çoğu yerli bir Qiang halk dinini izler.[41] Bu panteistik dinde Qiang halkının progenitörleri dahil olmak üzere doğa ve insan işleriyle ilgili çeşitli tanrılara tapılır. Kutsal ritüellerde tanrıların gücüyle aşılanmış olduğu inanılan beyaz taşlara tapınır.[41] Qianglar, Mubyasei (Cennet Tanrısı) olarak bilinen bir yüce tanrıya inanırlar; bu, Çin kültüründeki Tian kavramıyla ilgilidir ve Qianglar tarafından açık şekilde Taoizm'den kaynaklanan Yeşim İmparator ile özdeşleştirilir.[42]
Dinî törenler ve ritüeller, Çincede duāngōng olarak bilinen rahiplerin rehberliğinde yer alır. Duāngōng, yıllarca bir öğretmenin eğitimini tamamladıktan sonra konumlarını kazanan şamanlardır. Duāngōng, Qiang teolojisi, tarihi ve mitolojisinin koruyucularıdır. Bunlar ayrıca 18 yaşındaki erkekler için düzenlenen reşit olma töreninde rehberlik yaparlar. "Dağın üstünde oturmak" olarak bilinen bu törende reşit olacak olan erkeğin bütün aile üyeleri bir dağın üstüne gider ve burada bir koyun veya ineği kurban eder ve üç tane selvi ağacı diker.[43]
Geleneksel olarak ay takviminin 6. ayının 24. gününde yer alan Qiang Yeni Yılı ve ay takviminin 2. ve 6. ayları arasında düzenlenen Dağ Kurbanı Bayramı, Qiang halkının en önemli bayramlarıdır. Qiang Yeni Yılı bayramında Cennet Tanrısı'na, Dağ Kurbanı Bayramı'nda ise dağ tanrılarına tapınır.[41]
Yao halk dini
Guangşi, Hunan ve komşu eyaletlerde yaşayan Yao halkı, 13. yüzyıldan beri Taoizm ile derin şekilde bütünleşmiş (Çincede 道教化 Dàojiàohuà, "Taoizmleşme") bir halk dinini izler, bu da sık sık "Yao Taoizmi" olarak tanımlanır.[44] Yaolar, Çince Taoist teolojik literatürüne kültürün temeli olarak saygınlık atfeder.[45]
Yao dininin Taoizm ile bu kadar derin bir şekilde özdeşleştirilmesininin nedeni, Yao toplumunda her erkeğin bir Taocu olarak yetişkinliğe kabul edilmesidir. Bu yüzden Yao Taoizmi, sadece bir rahip sınıfını değil, toplumun tümünü tanımlayan ortak bir dindir. Bu, çoğunlukla sakerdotal düzenlerin bir koleksiyonu olarak geliştirilen Çin Taoizmiyle tezat oluşturur. Yaoların mitolojik atası olduğu düşünülen Panhu da Yaolardaki ortak halk kimliği duygusunun bir temelini oluşturur.[46]
Zhuang halk dini
Zhuang halk dini, Çin'deki en büyük etnik azınlığı teşkil eden ve ağırlıklı olarak Guangşi eyaletinde yaşayan Zhuang halkının çoğu tarafından uygulanan dindir.[47] Politeist-monistik ve şamanistik dindir; dinin merkezinde de Bulutuo olarak bilinen ve Zhuang halkının ilk atası olduğu inanılan yaratıcı tanrıya tapınır. Zhuang inançları ve mitolojisi, "Bulutuo Destanı" olarak bilinen yazılarda derlenir.
Zhuang dini Taoizm ile yakından ilişkilidir.[48] Ayrıca Çinli alimler, tören ayinlerini yürüten tören uzmanının tipine göre Zhuang dinini farklı kategorilere ayırır: "Shigongjiao" (师公教 Shīgōngjiào, "Zhuang halkının atasının dini" olarak çevrilebilir), "Mojiao" (摩教 Mójiào), "Daogongjiao" (道公教 Dàogōngjiào) ve şamanizm (巫教 wūjiào). Zhuangların bir akraba halkı olan Buyeiler de Zhuangların inançlarına benzeyen ve aynı "Shigongjiao" ismini taşıyan inançlar uygulamaktadır.[49]
"Shigongjiao", shīgōng (师公) tören uzmanlarının yönettiği pratikleri içerir. "Shīgōng ismi, "ecdadî ata" veya "öğretim ustası" olarak çevrilebilir ve hem evrenin ilkesine (Tanrı) hem de bu ilkeyi temsil edebilen adamlara atfen kullanılır. Shīgōng uzmanları maskeli dans yapar ve Tang, Ge ve Zhou generallerinden oluşan "Üç İlkel Ata"'ya taparlar.[49] "Mojiao", Zhuang karakterleriyle yazılmış metinleri okuyabilen ve kalemle aktarabilen tören uzmanları olan mógōng (摩公)'un yönettiği pratikleri içerir. Mógōng uzmanları, Tanrı Bulutuo ve Tanrıça Muliujia'ya yönelik ibadetlere rehberlik yapar.[50] "Daogongjiao", Zhuang halkından Taocuların Taoist doktrin ve törenlere uyarınca uyguladığı yerli dinî pratiklerdir.[51] Zhuang şamanizmi, maddi ile manevi alemler arasında doğrudan iletişim sağlayan aracıların pratiklerini kapsar; kadın şamanlar momoed, erkek şamanlarsa gemoed olarak bilinir.[51]
1980'ler ve 1990'lardan beri Zhuang halk dininde bir yeniden canlanma yer almıştır; bu da iki farklı yöne gitmiştir. Birincisi, şamanların önderliği altında, yerel tanrılar ve atalara adanmış kültlerin tabandan yeniden canlanmasıdır; ikincisi ise Zhuang halkından hükûmet memurları ve entelektüellerin Mojiao için yürüttükleri standartlaşma süreciyle halk dininin kurumsal seviyede desteklenmesidir.[51]
Ayrıca bakınız
Wikimedia Commons'ta Religion in China ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Kaynakça
Dipnot
- ^ Sarı İmparator (Huangdi 黄帝), sık sık hem Çin halkının hem de Çin medeniyetinin atası olarak gösterilir. Çin geleneksel dininde yaratılışın merkezi olan axis mundi (Kunlun Dağı)yi cisimleştirir ve kainat kaynağıyla (天 Tiān) özdeşleştirilir.[11]
Atıflar
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.
- ^ Dumortier, Brigitte (2002). Atlas des religions : croyances, pratiques et territoires. Paris: Editions Autrement. s. 34. ISBN 2746702649.
- ^ Gao, Wende (1995). Chinese Dictionary of Minorities' History. Jilin Education Press.
- ^ Yin, Haishan (1991). Chinese Minorities' Arts Dictionary (Çince). Pekin: National Publishing House.
- ^ Teiser 1996.
- ^ Bays 2012, s. 7-15, 18-21.
- ^ Bays 2012, s. 48-52 ff.
- ^ Geoffrey Blainey. A Short History of Christianity. Viking, 2011. s. 508
- ^ Geoffrey Blainey. A Short History of Christianity. Viking, 2011. s. 531
- ^ Geoffrey Blainey. A Short History of Christianity. Viking, 2011. s. 532
- ^ Fowler, Jeanine D. (2005). An Introduction to the Philosophy and Religion of Taoism: Pathways to Immortality. Sussex Academic Press. ISBN 1845190866. 22 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2020. ss. 200–201
- ^ Yang & Lang 2011, ss. 181–194
- ^ a b c Kraef 2014, ss. 146–147
- ^ a b Kraef 2014, ss. 148
- ^ Kraef 2014, ss. 149
- ^ Kraef 2014, ss. 150
- ^ Kraef 2014, ss. 158–159
- ^ Kraef 2014, ss. 158
- ^ a b Kraef 2014, ss. 164
- ^ a b c d Kværne, Per (2013). "Bon". Kitagawa, Joseph (Ed.). The Religious Traditions of Asia: Religion, History, and Culture [Asya'nın Dinî Gelenekleri: Din, Tarih ve Kültür] (İngilizce). Routledge. ss. 217-218. ISBN 978-1136875977.
- ^ a b c Kværne, Per (2013). "The Bon Religion of Tibet". Tuttle, Gray; Schaeffer, Kurtis R. (Ed.). The Tibetan History Reader [Tibet Tarihi Okuma Kitabı] (İngilizce). Columbia University Press. ISBN 978-0231513548.
- ^ Ermakov, Dmitry (2008). Bø and Bön: Ancient Shamanic Traditions of Siberia and Tibet in Their Relation to the Teachings of a Central Asian Buddha [Bö ile Bön: Siberya ile Tibet'teki Antik Şaman Geleneklerinin bir Orta Asya Buda'sının Öğretileriyle İlişkisi]. Vajra Publications. ISBN 978-9937506113.
- ^ Tucci, Giuseppe (2012). Religions of Tibet [Tibet'in Dinleri]. Routledge. s. 272. ISBN 978-1136179525.
- ^ Lin, Shen-yu (2005). "The Tibetan Image of Confucius" [Konfüçyüs'ün Tibetlilerin Arasındaki İmajı] (PDF). Revue d'Etudes Tibetaines, 12. ss. 105-129. 13 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020.
- ^ a b Jackson 1979, ss. 63
- ^ Jackson 1979, ss. 86
- ^ Elliott 2001, ss. 235
- ^ Shirokogorov, Sergeĭ Mikhaĭlovich (1929). Social Organization of the Northern Tungus [Kuzey Tunguzların Toplumsal Organizasyonu]. Garland. s. 204. ISBN 0824096207. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020.
- ^ Elliott 2001, ss. 236
- ^ Ma, Xisha; Meng, Huiying (2011). Popular Religion and Shamanism [Popüler Din ve Şamanizm]. Religious Studies in Contemporary China Collection. 1. Brill. s. 381. ISBN 978-9004174559. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020.
- ^ Tapp 1989, ss. 59
- ^ Tapp 1989, ss. 60
- ^ Tapp 1989, ss. 60–61
- ^ Tapp 1989, ss. 60–62
- ^ Stausberg, Michael (2010). Religion and Tourism: Crossroads, Destinations and Encounters [Din ve Turizm: Kavşak, Destinasyon ve Karşılaşmalar] (İngilizce). Routledge. s. 162. ISBN 978-0415549325.
- ^ Man 2004, ss. 402–404
- ^ a b Li, Xing (2006). Festivals of China's Ethnic Minorities [Çin'deki Etnik Azınlıkların Festivalleri]. China Intercontinental Press. ss. 58-59. ISBN 7508509994.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" 成吉思汗召. qianguo.gov.cn. 24 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020. "Arşivlenmiş kopya" 成吉思汗祠. gsqab.com. 12 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020.
- ^ Goossaert & Palmer 2011, s. 369
- ^ Man 2004, ss. 23
- ^ a b c LaPolla & Huang 2003, ss. 14
- ^ Wang 2002, ss. 140–144
- ^ LaPolla & Huang 2003, ss. 14–15
- ^ Alberts, Eli (2006). A History of Daoism and the Yao People of South China [Güney Çin'de Daoizm ve Yao Halkı Tarihi] (İngilizce). Cambria Press. s. 1–3. ISBN 1934043141.
- ^ Litzinger 2000, ss. 290
- ^ Litzinger 2000, ss. 48–49
- ^ Kao 2014
- ^ Kao 2014, ss. 108
- ^ a b Kao 2014, ss. 116
- ^ Kao 2014, ss. 116–117
- ^ a b c Kao 2014, ss. 117
Literatür
- Bays, Daniel H. (2012). A New History of Christianity in China (İngilizce). Chichester, West Sussex; Malden, MA: Wiley-Blackwell. ISBN 9781405159548.
- Elliott, Mark C. (2001). The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China [Mançu Yolu: İmparatorluk Çini'nin Sonunda Sekiz Sancak ve Etnik Kimlik]. Religious Studies in Contemporary China Collection (İngilizce). 1. Stanford University Press. ISBN 0804746842. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020.
- Goossaert, Vincent; Palmer, David (2011). The Religious Question in Modern China [Modern Çin'de Din Sorunu] (İngilizce). University of Chicago Press. ISBN 978-0226304168. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2020.
- Jackson, Anthony (1979). Na-khi Religion: An Analytical Appraisal of the Na-khi Ritual Texts [Naşi Dini: Naşi Törensel Yazılarının Analitik Değerlendirmesi] (İngilizce). Walter de Gruyter. ISBN 3110804115.
- Kao, Yaning (2014). "Religious Revival among the Zhuang People in China: Practising "Superstition" and Standardizing a Zhuang Religion" [Çin'deki Zhuang Halkı arasındaki Dini Canlanma: "Hurafe" Uygulamaları ve bir Zhuang Dininin Standartlaşması]. Journal of Current Chinese Affairs (İngilizce). 43 (2). ss. 107-144. ISSN 2353-7795. ISSN 1868-4874 (çevrimiçi sürüm), ISSN 1868-1026 (basılmış sürüm).
- Kraef, Olivia (2014). "Of Canons and Commodities: The Cultural Predicaments of Nuosu-Yi "Bimo Culture"". Journal of Current Chinese Affairs (İngilizce). 43 (2). ss. 145-179. doi:10.1177/186810261404300209.
- LaPolla, Randy; Huang, Chenglong (2003). A Grammar of Qiang: With Annotated Texts and Glossary [Açıklamalı Metinli ve Sözlüklü Qiang Grameri] (İngilizce). Walter de Gruyter. ISBN 311017829X. Chapter 1.3.6 "Religion"3 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Litzinger, Ralph A. (2000). Other Chinas: The Yao and the Politics of National Belonging [Diğer Çinler: Yao ve Ulusal Aidiyet] (İngilizce). Duke University Press. ISBN 0822325497.
- Man, John (2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection [Cengiz Han: Hayatı, Ölümü ve Dirilişi] (İngilizce). Londra: Bantam Press. ISBN 9780553814989.
- Teiser, Stephen F. (1996), "The Spirits of Chinese Religion", Donald S. Lopez Jr. (Ed.), Religions of China in Practice (PDF) (İngilizce), Princeton, NJ: Princeton University Press, 24 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 7 Ocak 2017. Özeti buradan okunabilir: The Chinese Cosmos: Basic Concepts10 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce).
- Tapp, Nicholas (1989). "Hmong Religion" [Hmong Dini]. Asian Folklore Studies (İngilizce). Cilt 48. ss. 59-94. doi:10.2307/1178534. JSTOR 1178534. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2020.
- Wang, Mingke (2002). "Searching for Qiang Culture in the First Half of the Twentieth Century" [20. Yüyzılın İlk Yarısındaki Qiang Kültürünü Aramak]. Inner Asia (İngilizce). 4 (1–2). White Horse Press for the Mongolia and Inner Asia Studies Unit, University of Cambridge. ss. 134-148.
- Yang, Fenggang; Lang, Graeme (2012). Social Scientific Studies of Religion in China (İngilizce). Brill. ISBN 978-9004182462.
