Çhaleti
Çhaleti (Gürcüce: ჩხალეთი; translit.: “çh’aleti”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden birdir. Bugün Artvin’in Murgul ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Bakırköy olarak değiştirilmiştir. Bakırköy daha sonra bir mahalleye dönüştürülerek Başköy’e bağlanmıştır.
Köyün adı
Çhaleti, köyün bilinen en eski adıdır. Bu yer adının Borçka ilçesi sınırlarındaki Çhala (ჩხალა) adıyla benzerliği dikkat çekicidir. Fakat belli başlı kaynaklarda Çhaleti adının anlamına ilişkin bilgi yoktur. Köyün adı Türkçeye Çhalet ve Çıhalet olarak girmiştir. Nitekim 1922 nüfus cetvelinde “Çıhalet” (چیخالت) şeklinde geçer.[1] Ne var ki Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün eski adını Çhalet (چخالت) yerine sehven Hçalet (خچالت) olarak yazmıştır.[2] 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçirmiş olan Ruslar 1886 yılındaki nüfus sayımında bu yer adını Gürcücesine uygun biçimde Çhalet (Чхалет) olarak kaydetmişlerdir.[3] Bu nüfus sayımından yaklaşık altı yıl sonra bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Çhaleti (ჩხალეთი) olarak yazmıştır.[4]
Coğrafi konumu
Çhaleti köyü, Murgul kasabasının kuzeybatısında, Çhaleti vadisinde yer alıyordu. Adının Bakırköy olarak değiştirilmiş olması büyük bir olasılıkla burada bakır madeninin varlığıyla ilişkilidir. Nitekim Zakaria Çiçinadze, Çhaleti’nin de bulunduğu Murgul bölgesinin maden yataklarıyla açısından zengin olduğunu yazmıştır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, bu vadiden antik çağ kaynaklarında da söz edilmektedir. Bu çağda Gürcüler ve Yunanlar buradaki madenleri (demir, bakır, pirinç) birlikte işliyorlardı. Murgul vadisi Osmanlı döneminde de doğal kaynaklar ve tarımsal ürünler açısında Klarceti bölgesinin en zengin ve verimli yerlerden biriydi. Bu bölgede zeytin, portakal ve taflan yetişiyor, bağcılık yapılıyordu.[5]
Rus idaresi sırasında Çhaleti sadece bu köyün değil geniş bir bölgenin de adıydı. Çhaleti nahiyesi adını taşıyan bu bölge nahiye merkezi Çahleti’yle birlikte 13 köyü kapsıyordu.[3]
Demografi
Tao-Klarceti bölgesinde kadın ve erkelerin birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapılmıştır. Bu tarihte Çhaleti köyünde 34 hanede 255 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Çhaleti nahiyesinin nüfusu ise 1.397 kişiden oluşuyordu. Nahiyenin nüfusunun tamamı da Gürcü olarak kaydedilmiştir. Çhaleti köyünde hane başına ortalama 7,5 kişinin düşmesi ailelerin kalabalık olduğunu göstermektedir. Bu durum o tarihe 93 Harbi’ne bağlı önemli bir göçün gerçekleşmemiş olmasıyla ilişkili olabilir. Nitekim köyün nüfusu 1907 yılında 167 kişiye gerilemiştir. Bu durum 1886 yılından sonra nüfusun yaklaşık yüzde 35’nin göç etmiş olduğunu göstermektedir.[3][6]
Çhaleti’nin yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından sonra ilk nüfus tespiti olan 1922 tarihli nüfus cetveline göre köyde 11 hanede 48 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Dört yıl sonra 1926 tarihli nüfus sayımına göre köyün nüfusu artmış ve 71 kişiye ulaşmıştır. Bu tarihte Çhaleti’de 19 hanede yaşayan bu nüfusun 38’i erkek, 33’ü kadındı. Bütün bu tespitlerin sonucunda, 1886 yılındaki 255 kişi sabit veri alındığında Çhaleti’nin nüfusunun yaklaşık yüzde 72’sini büyük bir olasılıkla göçler sonucunda kaybetmiş olduğu söylenebilir. Köy bu nüfus azalmasından dolayı Başköy’ün mahallesine dönüştürülmüştür.[7][8]
Son tespite göre Çhaleti’nin de mahallesi olduğu Başköy’ün nüfusu 377 kişidir. Bu nüfusun 168’i erkek, 169’u kadınlardan oluşmaktadır.[9]
| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 1926 | 71 |
| 1922 | 48 |
| 1907 | 167 |
| 1886 | 255 |
Tarihçe
Klarceti bölgesinin Lazeti sınırındaki yerleşim yerlerinden biri olan Çhaleti’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köyün tarihine ışık tutacak tarihsel yapı ve kalıntı da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte Çhaleti’nin erken ve geç Orta Çağlarda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde yer aldığı bilinmektedir. Bir Gürcü yerleşimi olan Çhaleti’yi 16. yüzyılın sonlarında Osmanlılar ele geçirmiştir. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Murgul vadisindeki Gürcü köylülerin anlatılarına dayanarak, buradaki köylerde yaşayan Gürcülerin Osmanlı yönetimine ve din değiştirmeye karşı direndiğini, daha sonra vadiye gelen Laz hocaların halkı Müslüman olmaya ikna ettiğini yazmıştır. Osmanlılar Murgul vadisine halkın direnişinden dolayı Lazeti sınırından girememiş, Murgul Çayı’nın Çoruh Nehri’ne döküldüğü kısımdan, Nigali’den girip bölgeyi ele geçirmişlerdir.[10]
Çhaleti, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Bu savaştan sekiz yıl sonra 1886 tarihinde yapılan nüfus sayımına göre Çhaleti sadece bir köy değil aynı zamanda çok sayıda köyü kapsayan bir nahiyeydi. Çhaleti Cangureti ve Lomiketi mahallelerinden oluşuyordu. Çhaleti nahiyesi, Batum oblastı içinde yer alan Artvin Okrugu'nun Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Çhaleti nahiyesi, Çhaleti köyü dışında, Baga, Başköy, Goglieti, Gurbini, Çilauri, Cvani, Kameleti, Kvamçireti, Aşağı Kura, Yukarı Kura, Poroseti ve Ereguna köylerini kapsıyordu. Çhaleti 1910 yılında da aynı idari konuma sahipti.[3][6]
Çhaleti, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Çhaleti’nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[11]
Çhaleti 1922 tarihli nüfus cetveline göre Borçka kazasına bağlı Murgul nahiyesinde yer alıyordu. Çhaleti’nin adı 1925’te Bakırköy olarak değiştirildi. Daha sonra Borçka kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce, Çhaleti’nin içinde yer aldığı Murgul nahiyesi doğrudan Artvin kazasına bağlandı. 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da Çhaleti Bakırköy adıyla Murgul nahiyesi içinde yer alıyordu.[12] Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün adı geçmemektedir. Çhaleti köyünün bu tarihten önce Başköy’ün mahallesine dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.
1990’larda Gürcü köyleri üzerine alan çalışması yapan Gürcü araştırmacı Şuşana Putkaradze, eskiden ayrı köyler olan Çhaleti ile Goglieti, Lomiketi ve Poroseti Başköy’ün mahalleleri olarak vermiştir.[13]
Kaynakça
- ^ Osmanlı Arşivlerinde Macahel (Hazırlayan Murat Kasap), İstanbul, 2021, s. 460. ISBN 978-605-70486-08
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 1927, s. 120.
- ^ a b c d ""Artvin kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 25 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020.
- ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 207.
- ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 210-211.
- ^ a b Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), 2019, Tiflis, s. 25, 51, ISBN 9789941485244.
- ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 94, ISBN 9786055708856.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927), s. 144, ISBN 9789944197526.
- ^ ""Artvin Murgul Başköy Köyü Nüfusu" Erişim tarihi: 2 Nisan 2020". 21 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020.
- ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 202-203.
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 79.
- ^ Şuşana Putkaradze, Çveneburilerin Gürcücesi, Batum, 1993, s. 296.
