Çeyrekler açıklığı

Betimsel istatistikte çeyrekler açıklığı sıralanmış bir veri dizisinin orta yarısını (%50'sini) kapsayan ve üçüncü dörtte birlik ve birinci dörtte birlik aralığını veya farkını (yani Q3 - Q1) gösteren bir istatistiksel yayılma ölçüsüdür. Birinci dörtte birlik sıralanmış veri dizisinin ilk %25'inden büyük ve üçüncü dörtte birlik sıralanmış veri dizisinin %25'inden daha küçük olduğu için, bu iki dörtte birlik arasında kalan veri yüzdesi %50'dir. Çeyrekler açıklığı ölçüm birimi veri ölçüm birimi ile aynıdır. İngilizcesi IQR'dir (Inter Quantile Range).

Çeyrekler açıklığı sıralanmış veriler içinde aşırı küçük veya aşırı büyük uçsal değerlerden (yani aykırı değerlerden) etkilenmez. Özel bir istatistiksel terimle çeyrekler açıklığı güçlü (en:robust) bir yayılma ölçüsüdür. Bu nedenle "istatistiksel yayılma" ölçüsü olarak açıklıka tercih edilir. Eğer alışılagelen yayılma ölçüsü olarak genellikle kullanılan varyans veya standart sapma için mevcut olduğu bilinen dezavantajlar (ilk akla gelen; çarpıklık) pratik bir problem için sorun yaratıyorsa (örneğin veri dizisi içinde çok aşırı bir veya birkaç aykırı değer varsa) çeyrekler açıklığı varyans ve standart sapma yerine tercih edilir.

i	x[i]	Dörttebirlik
1	102
2	104
3	105	Q1
4	107
5	108
6	109	Q2 (medyan)
7	110
8	112
9	115	Q3
10	116
11	118

Bu tabloda verilmiş veriler için "çeyrekler açıklığı"

= = 115 − 105 = 10.

                    |                   |
                    |       +-----+-+   | 
  o           *     |-------|     | |---|
                    |       +-----+-+   |
                    |                   | 
+---+---+---+---+---+---+---+---+---+---+---+---+   Sayılar ekseni
0   1   2   3   4   5   6   7   8   9   10  11  12

Bu veri seti için

• birinci (alt) dörttebirlik (${\displaystyle Q_{1}}$, ${\displaystyle x_{.25}}$) = 7
• medyan (ikinci dörttebirlik) (${\displaystyle Medyan}$, ${\displaystyle x_{.5}}$) = 8.5
• üçüncü (üst) dörttebirlik (${\displaystyle Q_{3}}$, ${\displaystyle x_{.75}}$) = 9
• çeyrekler açıklığı, ${\displaystyle =Q_{3}-Q_{1}=2}$

Bir sürekli olasılık dağılımı için çeyrekler açıklığı, önce cebirsel olarak, olasılık yoğunluk fonksiyonunun integralini alarak hesaplanır ve bu yığmalı dağılım fonksiyonunu verir. Yığmalı dağılım fonksiyonunun negatif sonsuz (-∞) değerden 0,25 değere kadar bulunan integral değeri birinci dörttebirliği verir. Yine negatif sonsuzdan (-∞) 0,75 değere kadar alınan integral ise dörttebirliği verir. Bunlar formüller halinde şöyle ifade edilir:
${\displaystyle Q1={\text{CDF}}^{-1}(0.25)}$

${\displaystyle Q3={\text{CDF}}^{-1}(0.75)}$
Burada Q1: birinci dörttebirlik, Q3: üçüncü dörttebirlik ve CDF:yığmalı dağılım fonksiyonu olur.

Ancak birçok sürekli olasılık dağılımı için olasılık yoğunluk fonksiyonunun integralını almanın çok zor olduğu bilinmektedir. Herhangi başka bir yöntemle yığmalı dağılım fonksiyonu da bulunabilirse de uygun olur. Bir başka yöntem olarak yığmalı dağılım gösterimi kullanılabilir. Eğer gösterim çok iyi ve uygun ölçekli yapılmış ise, gösterimsel olarak da yığmalı olasılık dağılımı eğrisi üzerinde dörttebirlikler hemen bulunabilir.

Bazı olasılık dağılımları için medyan ve çeyrekler açıklığı değerleri şunlardır:

Dağılım	Medyan	Çeyrekler açıklığı
Normal dağılım	μ	2 Φ−1(0.75) ≈ 1.349${\displaystyle \sigma \,}$
Laplace dağılımı	μ	2b ln(2)
Cauchy dağılımı	μ	${\displaystyle 2\gamma \,}$

• Dörttebirlik
• İstatistiksel yayılma ve sapma
• Açıklık