İçeriğe atla

Çebi Kağan

Çebi Kağan (Çince: 車鼻可汗/车鼻可汗, Çağdaş Çince: (Pinyin): chēbí kěhàn, (Wade-Giles): ch'e-pi k'o-han), Çin kaynaklarında kişisel adı Aşina Hubo (阿史那斛勃, āshǐnà húbó, a-shih-na hu-po), hükümdar adı ise Yiçü Çebi Kağan (乙注車鼻可汗/乙注车鼻可汗)'dır. Seyanto Kağanlığı'nın dağılmasının ardından "Doğu Türklerinin Kağanı" iddiasıyla ortaya çıkan Türk devlet adamıdır. Dağılan Göktürk Devleti'nden kalan toprakların doğusunda kısa bir süre de olsa Doğu Türk Kağanlığı'nı yeniden kurumsallaştırmaya çalışmıştır. Tang Hanedanı'na bağlı Gao Kan komutasındaki birliklerin MS 650'de Çebi'nin ordularını mağlup etmesiyle bu amacını gerçekleştirememiştir.

Arka plan

Çebi Kağan, Türklerin Aşina hanedanına mensuptu. 630'da Doğu Göktürk Kağanlığı dağıldı. İl Kağan, Li Jing komutasındaki Tang Hanedanlık güçleri tarafından tutsak edildi. Doğu Göktürk topraklarının büyük bölümü Çin egemenliğine girdi. Bazı Türk beyleri, Çebi Kağan'ı Doğu Göktürk Devleti'nin yeni kağanı olarak ilan etmek istiyordu. Ancak Çinlilerin bölge üzerindeki nüfuzu bunu engellemekteydi. Bunun için Çebi Kağan, kendini kağan olarak ilan etmeye cesaret edemedi. Bunun yerine Türk soylu bir yönetime sahip olan ve Göktürklere karşı Çin'i destekleyen Seyanto Kağanlığı'nın emrine girmeyi seçti. Buna rağmen, tarihçiler genel itibarıyla Çebi Kağan'ı akıllı ve yetenekli bir devlet adamı olarak kabul ettiler. Çünkü, Seyanto bürokrasisi; Çebi Kağan'ı potansiyel bir tehlike olarak görüyor ve onu ortadan kaldırmak istiyordu. Çebi Kağan bu durumu duyduğunda, bir miktar kendisine bağlı asker ile birlikte kuzeye kaçtı. Burada kendini kağan ilan etti. Bir milis güç oluşturdu ve belirli aralıklarla Seyanto topraklarına ani yağmalar düzenledi. Böylelikle Çebi Kağan'ın gücü gün geçtikçe arttı.

Egemenlik dönemi

646'da Tang ve Huige güçleri Seyanto Kağanlığı'nı yıktı. Bu durum Çebi Kağan'ın daha da güçlenmesinin önünü açtı. 647'de oğlunu Çin İmparatoru Li Shimin'e iyi niyet elçisi olarak gönderdi. Oğlu, imparatora babasının kendisi ile görüşme teklifini iletti. Bunun üzerine İmparator Shimin, iki generalini Çebi Kağan'a eşlik etmek üzere görevlendirdi. Bu iki general, öncelikle Çebi'nin karargâhına ulaşacaktı. Ancak generaller, Çebi'nin oğlunun telkinlerine rağmen; Çebi'nin gerçek niyetinin imparatorla görüşmek olmadığını düşünüyordu. Bunun için Çebi Kağan'ı tutsak edebilme amacıyla, onun boyu olan Karluklar ile birlikte Çebi'ye bir tuzak kuruldu. Ancak Çebi bu durumu fark etti. Ancak Çebi'nin oğlu Çin piyadeleri tarafından öldürüldü.

Yakalanması

649'da İmparator Taizong, Gao Kan komutasındaki orduyu Çebi Kağan'ı yakalamakla görevlendirdi. Bu orduyu Uygur ve Pugu boyları da desteklemekteydi. Gao yönetimindeki birlikler önce Doğu Göktürk topraklarına girdi ve Çebi'nin oğlunu öldürdü. Böylece Göktürk beyleri tek tek teslim olmaya başladı. 650'de, Gao; Çebi Kağan'ın karargâhına iyice yaklaşmıştı. Bunun üzerine Çebi, diğer komşu Türk beylerini yardıma çağırdı. Ancak bu girişim sonuçsuz kaldı. Bunun üzerine gözde karavaşıyla (cariyesiyle) birlikte kaçmaya karar verdiyse de Gao tarafından yakalandı. Çangan şehrine getirilen Çebi Kağan, burada İmparator Taizong'un oğlu veliahtı İmparator Gaozong tarafından bağışlandı ve kendisine general unvanı verildi. Onun hükmettiği topraklar üç Tang kumandanına verilerek yirmi dört idari bölüme ayrıldı. Bu bölümler valilere, beylere ve komutanlara verildi. Böylece Türklerin egemenliğik sürdüğü topraklardaki siyasi bütünlük tamamıyla bozulmuş oldu.

Kaynakça

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Göktürk Kağanlığı</span> Türk adını kullanan ilk Türk devleti

Göktürk Kağanlığı, asıl ismiyle Türk Kağanlığı Göktürkler tarafından kurulmuş ve 552-744 yılları arasında Orta ve İç Asya'da hükümdarlık sürdürmüş bir Türk imparatorluğudur ve bozkırların ilk model devletidir. Asya Hun İmparatorluğu'ndan sonra 2. Büyük Devlet lakabını almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Göktürkler</span> Tarihi Türk halkı

Göktürkler veya Kök Türkler, Orta Çağ'da Orta Asya'da göçebe bir Türk halkları konfederasyonuydu. Bumin Kağan'ın önderliğindeki Göktürkler, geleceğin coğrafi konumunu, kültürünü, hakim inançlarını ve geleceğini şekillendirecek birçok göçebe hanedanlıklarından biri olan Göktürk Kağanlığı'nı kurdular.

<span class="mw-page-title-main">Batı Göktürk Kağanlığı</span> Göktürk devletinin ikiye ayrılmasıyla kurulmuş bir Türk devleti

Batı Göktürk Kağanlığı, Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında Tardu tarafından kurulan tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.

İşbara Kağan, 582- 587 tarihleri arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk hükümdarıdır.

Mukan Kağan, Muhan Kağan, Bağan Kağan ya da Bukan Kağan olarak da bilinir,, Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanı. Bumin Kağan'ın oğlu ve İssik Kağan'ın küçük kardeşi.

Yami Kağan veya Yamı Kağan, soyadı ve ad: Ashina Jankan, Tolis Qaghan olarak da bilinir ve daha sonra unvanını aldı. 600-609 yılları arasında hükümdarlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanlarındandır. İşbara Kağan ya da Baga Kağan'ın oğludur.

Şipi Kağan, Serbi Kağan veya Sibir Kağan 609-619 tarihleri arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır. Yami Kağan'ın oğullarındandır.

Li Simo, Çelebi Kağan(Çince tam unvanı: Geleneksel: 乙彌泥熟俟利苾可汗 / Basit.: 乙弥泥熟俟利苾可汗, Wade-Giles: Iminishu Ch'ilipi K'ohan, Pinyin: yǐmíníshú qílìbié kěhàn, Orta Çağ Çincesi: : dʐʰĭə˥-lĭək-bʰĭĕt kʰɑ˥-ɣɑn˩˥, aslı adı: 阿史那思摩 Ashina Simo, Çince adı: 李思摩 Li Simo, d. 583 - ö. 647; Changan), İl Kağan'ın babası olan Yami Kağan'ın kuzeni Tuğluk Şad (咄六設)'ın oğlu. Doğu Göktürklerin Çin Tahakkümü Devri (630-681)'nde, önce Tang Hanedanı'nın generali ve daha sonra 639 - 644 yılları arasında Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kağanı.

Ch'u-lo Kağan (Çince: 處羅可汗/处罗可汗, : chùluo kěhàn, : ch'u-lo k'o-han, : ,diğer adları: Ilteber Shad. 619- 621 tarihleri arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

İl ya da İllig Kağan, Pinyin: xiélì kěhàn, Wade-Giles: hsieh-li k'o-han, Baghatur Shad, kişisel adları; Ashina Duobi/To-pi, 621-630 yılları arasında kağanlık yapan Doğu Göktürk Kağanlığı’ nın son hükümdarıdır. Yami Kağan' ın oğludur.

<span class="mw-page-title-main">Buyruk Kağan</span>

İltigin Buyruk Kağan veya Nili Kağan, Batı Göktürk Kağanlığı'nın Türk Kağanlığı'ndan ayrıldığı yıllarda yaşamış, 599'da Tulan Kağan'ın ölmesiyle tahtı ele geçirmeye çalışan Göktürk kağanıdır. Buyruk, İli havzası'nda Türk Kağanlığı'nın parçalandığı yıllarda "kağan" unvanı ile hüküm sürmüştür. Ancak hiçbir zaman Batı Göktürk tahtının egemenliğini tam anlamıyla ele geçiremediği düşünülmektedir; bunun için ilk Batı Göktürk kağanı olarak daha çok oğlu Arslan Taman Kağan bilinmektedir. Hakkındaki bilgiler Çin kaynakları ve Soğdca yazılan Moğolküre Yazıtı'ndan elde edilmiştir. Ayrıca Buyruk Kağan'ın Doğu Roma İmparatoru Mauricius'a yazdığı mektup, Türk edebiyatındaki bilinen ilk mektup örneklerinden biridir.

Ériş Kül Kağan, 7. yüzyılda Batı Göktürk Kağanlığı'nda hüküm süren Göktürk Kağanı. Kimi tarihçilere göre ise adı, "kar kaplanı" anlamına gelen "İrbiz"dir. Bazı tarihçiler tarafından Hazarların ilk kağanı olarak gösterilmiştir.

Şetu İl-Kullıg Şad Bağa İşbara Kağan ya da kısaca İl-Kullıg İşbara Kağan (Eski Türkçe: , işbara kağan, 沙缽略可汗/沙钵略可汗, Pinyin: shābōlüè kěhàn, Wade-Giles: sha-po-lüeh k'o-han, kişisel adı Kullıg, Batı Göktürk Kağanlığı hükümdarı. Kağan olmadan önce "kudret sahibi, malik" anlamındaki Kullıg adını kullanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Tang'ın Batı Türklerine seferi</span>

Tang'ın Batı Türklerine Seferi, Çin kaynaklarında Batı Tujue olarak bilinen Batı Göktürk Kağanlığı topraklarına 7. yüzyılda Tang Hanedanı tarafından düzenlenen seferdir. Tang Hanedanlığı, henüz sefere karar kılmadan önce; Doğu ve Batı Göktürk devletleri arasındaki rekabetten yararlanarak; bu iki devletin gücünü ciddi şekilde zayıflatmıştır. İmparator Taizong, Çin ordusunu Göktürklerin batı kanadında bulunan topraklar olan; 640'ta Karahoca, 644'te Karaşehir ve 648'de Kuçar'a sevk etmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Tang'ın Doğu Türklerine seferi</span>

Tang Hanedanlığı tarafından tehdit olarak algılanan İllig Kağan'a karşı; Seyanto Hanlığı ile kurulan ittifak ordusuyla Doğu Göktürk Kağanlığı üzerine yönelen askerî seferdir.

Tang'ın Sir-Tarduş Seferi, Tang imparatoru Li Şimin'in 641'de Sir-Tarduşlar'a düzenlediği seferdir.

Yinçü Kağan, kişisel adı Inan ya da İnan, tam hükümdarlık adı Yinçü Bilge Kağan, Orta Asya bozkırlarının kuzeyinde hüküm süren bir Sir-Tartuş kağanıdır. Kendini, yıkılan Doğu Göktürk Kağanlığı'nın vârisi olarak görmüştür.

Tang'ın Batı Göktürk Kağanlığı'nı ele geçirmesi veya Çincede bilinen adıyla Batı Tujue'nin fethi, Tang Hanedanlığı generallerinden Su Dingfang komutasındaki Çin ordusunun Batı Göktürk Kağanı İl-Kullıg İşbara Kağan üzerine yürüdüğü askerî sefere verilen addır. Tang'ın Batı Türklerine seferleri, Batı Türklerinin Tarım Havzası'ndaki müttefiki olan Karahoca'nın 640'ta Tang ordusu tarafından işgaliyle başlamıştır. Tang Hanedanlığı himayesini kabul eden birçok vaha devletçiği, Tang'ın askerî emellerinden kuşkuya düşerek, 7. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren Tang yerine Batı Göktürk Kağanlığı'na bağlılığını bildirmiştir. Karahoca'dan sonra Orta Asya'daki yayılmacı siyasetini sürdüren Tang Çini, 644'te Karaşehir Seferi ile Karaşehir Krallığı'na, 648'de ise Kuçar Seferi ile Kuçar Krallığı'nı topraklarına katmıştır. Su Dingfang komutasında Batı Göktürklerin üzerine gönderilen ana ordu; Dingfang tarafından Türk kökenli komutanlar Böri Şad ve Bağa Şad yönetiminde iki kol orduya ayrılmıştır. Ayrıca, Tang ordusu; Sir-Tarduşlara karşı Uygurların başlattığı isyana Tang'ın destek vermesinin ardından kendisiyle müttefik olan Uygurların atlı birliklerini de takviye olarak Büyük Tang Ordusu'na kabul etmiştir. Tang ordusu ile İşbara Kullug arasında yapılan İrtiş Nehri Savaşı'nı kaybeden Batı Göktürkler; bölgedeki egemenliklerini de kaybetmişlerdir.

Aşina Şer (阿史那社爾), Tang ordusunda bulunan bir Türk prensi ve generaliydi. Ayrıca 628-634'te Batı Türk Kağanlığı'nın de-facto kağanıydı.

Yitevuşi Kağan (伊特勿失可汗), kişisel adı Duomozi (咄摩支), Seyanto Hanlığı'nın son hanıydı.