İçeriğe atla

Çeçence

Çeçence
Нохчийн мотт
TelaffuzNoxc̦iyn mott
BölgeÇeçenistan
EtnisiteÇeçenler
Dönem2010[1]
Dil ailesi
DiyalektlerNoxc̦iyn
Yazı sistemiKiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dilDağıstan

Dağıstan

Çeçenistan Çeçenistan
Dil kodları
ISO 639-1ce
ISO 639-2che
ISO 639-3che
Çeçencenin Nah-Dağıstan dilleri arasında gsterimi. (açık yeşil)
250px
Çeçen dilinin Kafkas dilleri arasında dağılımı. (açık sarı)

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue [1]3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:

  • Ploskost
  • İtumkala (Șatoy)
  • Melhin
  • Kist
  • Ċ̦eberloy
  • Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

A a Ä ä B b C c Č č Ch ch Čh čh D d
E e F f G g Gh gh H h I i J j K k
Kh kh L l M m N n N̡ n̡O o Ö ö P p
Ph ph Q q Qh qh R r S s Š š T t Th th
U u Ü ü V v X x X́ x́ Y y Z z Ž ž

1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

Kiril Kiril karşılığı Latin harfleriyle karşılığı
А ааA a
Аь аьаьÄ ä
Б ббэB b
В ввэV v
Г ггэG g
ГI гIгIаĠ ġ
Д ддэD d
Е ееE e
Ё ёё
Ж жжэƵ ƶ
З ззэZ z
И ииI i
Й йдоца иY y
К ккK k
Кх кхкхQ q
Къ къкъаQ̇ q̇
КI кIкIаKh kh
Л ллэL l
М ммэM m
Н ннэN n
О ооO o
Оь оьоьÖ ö
П ппэP p
ПI пIпIаPh ph
Р ррэR r
С ссэS s
Т ттэT t
ТI тIтIаTh th
У ууU u
Уь уьуьÜ ü
Ф ффэF f
Х ххэX x
Хь хьхьаẊ ẋ
ХI хIхIаH h
Ц ццэC c
ЦI цIцIаĊ ċ
Ч ччэC̦ c̦
ЧI чIчIаĊ̦ ċ̦
Ш шшэȘ ș
Щ щщэ
(Ъ) ъчIогIа хьаьркƏ ə
(Ы) ыы
(Ь) ькIеда хьаьрк
Э ээE e
Ю ююyu
Юь юьюь
Я яяya
Яь яьяь
I IJ j

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

A a Ä ä B b C c Ċ ċ C̦ c̦ Ċ̦ ċ̦ D d
E e F f G g Ġ ġ H h X x Ẋ ẋI i
J j K k K̇ k̇ L l M m N n Ŋ ŋ O o
Ö ö P p Ṗ ṗ Q q Q̇ q̇R r S s Ș ș
T t Ṫ ṫ U u Ü ü V v Y y Z z Ƶ ƶ
Ə ə

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

  • айгӀар < Türk. aygır
  • ахча < Türk. akçe
  • бел < Türk. bel [küreği]
  • боз < Türk. bez
  • бусалба < Türk. müslüman
  • зайт < Türk. zeytin
  • кема < Türk. gemi
  • къолам < Türk. kalem
  • ламаз < Türk. namaz
  • нар < Türk. nar
  • пайда < Türk. fayda
  • пошмакх < Türk. başmak
  • гӀум < Türk. kum
  • хорбаз < Türk. karpuz
  • хьайба < Türk. ayva
  • эскар < Türk. asker

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2013. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “Alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir.

<span class="mw-page-title-main">Arap harfleri</span> Arap alfabesini temel alan yazı sistemi

Arap harfleri, 7. yüzyılın üçüncü çeyreğinden itibaren Emevi ve Abbasi imparatorlukları aracılığıyla Orta Doğu merkezli geniş bir alana yayılma olanağı bulmuş İslam dininin benimsendiği coğrafyalarda kabul gören, kökeni Arap alfabesine dayalı, ünsüz alfabesi türünde bir yazı sistemidir. Dünyada Latin alfabesinden sonra en çok kullanılan yazı sistemidir.

Modern Kırım Tatar dili için Latin ve Kiril alfabeleri kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kiril alfabesi</span> Slav dillerinin kullanımında rol oynayan bir alfabe

Kiril alfabesi, Avrasya'da çeşitli dillerin yazımı için kullanılan alfabedir. Çeşitli Slav, Kafkas, Moğol, Ural, ve İranî dillerinin resmî alfabesidir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri olan Kiril yazısı, Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.

Çeçenler, Kafkasya’nın kuzeydoğu kesiminde, Sunja ve Argun ırmakları civarında yaşayan yerli Kafkasya halkı. Kendilerini Nohçi olarak adlandırırlar. Bu ad, Çeçenlerin Nohçmekhahoi adlı kabilesinden ve bu kabilenin topraklarından gelir.

<span class="mw-page-title-main">Kazak alfabesi</span>

Kazak alfabesi, Kazakistan'ın resmî dili olan ve Türk dilleri ailesinde yer alan Kazakçayı yazarken kullanılan yazı sistemidir. Kazak alfabesinde tarih boyunca; Kiril alfabesi, Latin alfabesi ve Arap alfabesi olmak üzere üç farklı alfabe türü kullanılmıştır. 2017 yılında, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine kademeli olarak geçileceği belirtilmiştir. Arap alfabesi ile yazılan Kazakça, günümüzde Çin, İran ve Afganistan'da yerel olarak kullanılmaya devam etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Gagavuzca</span>

Gagavuzca veya Gagauzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu Batı Oğuz grubuna bağlı bir Türk dili. Gagavuzca, Balkan Gagavuzcasından bir dereceye kadar farklı bir dildir. Kimi Türkologlar ise Gagavuzca'yı ayrı bir dil veya lehçe saymayarak Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarına dahil etmişlerdir. Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Güney Kafkas dilleri</span> Kafkas Dağlarının güneyinde konuşulan Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svanca dilleri

Güney Kafkas dilleri, Kafkas dillerine bağlı ve Kafkas Dağları'nın güneyinde konuşulan Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svancadan oluşan dil ailesidir. Dünya çapında yaklaşık 5.2 milyon konuşanı vardır. Diğer hiçbir dil ailesi ile ilişkisi tespit edilemeyen Güney Kafkas dilleri, dünyanın birincil dil ailelerinden biridir. Güney Kafkas dillerinde yazılmış en eski edebi kaynak, Asomtavruli harfleriyle yazılmış Eski Gürcüce Bir el Qutt yazıtlarıdır. MS 430 yılına tarihlenen yazıt, Beytüllahim yakınlarındaki bir Gürcü manastırında bulunmuştur. Gürcücenin yanı sıra, yazı dili gelişmemiş olan diğer Güney Kafkas dilleri de Gürcü alfabesiyle yazılır. Bunun yanında Türkiye ve Avrupa'daki Lazlar için Latin alfabesinden geliştirilmiş Laz alfabesi kullanılır.

Avarca, çoğunluğu Dağıstan'da yaşayan ve Sünni Müslüman olan Avarların konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dili. Avarca, bu aile içerisinde Dağıstan dillerinin Avar-Andi-Tsez dilleri koluna mensuptur. Kiril alfabesi ile yazılır.

<span class="mw-page-title-main">Nogayca</span>

Nogayca, Türk dillerinin Kıpçak öbeğine bağlı, Nogaylar tarafından konuşulan dildir. Ağırlıklı olarak Rusya'nın güney kesiminde konuşulur. Günümüzde Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Nah dilleri</span> Kuzeydoğusu Kafkas dili

Nah dilleri, Kuzeydoğu Kafkas dilleri içinde bir alt öbek oluşturur. Bu öbekte Çeçen, İnguş ve Bats dilleri yer alır. Çeçence Çeçenya'da, İnguşça da İnguşya'da resmi dillerdendir. Bats dili ise Gürcistan'da konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Tacikçe</span> Tacikistanın resmi dili

Tacikçe, çoğunluğu Tacikistan'da yaşayan Taciklerin konuştuğu dil. Farsçanın bir lehçesidir. Tacikçe, Tacikistan dışında, Afganistan, Türkmenistan, İran gibi ülkelerde yaşayan Taciklerin de dilidir.

<span class="mw-page-title-main">İnguşça</span>

İnguşça, çoğunluğu İnguşetya'da yaşayan İnguşların konuştuğu dildir. Kafkas dillerinin Kuzeydoğu Kafkas dilleri öbeğine bağlıdır.

<span class="mw-page-title-main">Batslar</span>

Batslar veya Batsbiler, Gürcistan'da, Nah dillerinden birini konuşan Kuzey Kafkas kökenli halk. Gürcistan'ın tarihsel bölgesi Tuşeti'de, Tsova Vadisinde yaşadıklarından dolayı Tsova-Tuşlar olarak da adlandırılır. Kuzey Kafkasya'dan 16. yüzyılda göç edip bu bölgeye yerleşmişlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Laz alfabesi</span>

Laz alfabesi Lazcanın yazılması için kullanılan bir yazı sistemidir. Lazlar Türkiye'de Latin alfabesinden geliştirilmiş bir yazı sistemini, Gürcistan'da ise Gürcü alfabesini kullanmaktadır.

Hakasça veya Hakas Türkçesi Hakas Türklerinin dili. çağdaş Türk yazı dillerinden Sibirya kesiminde konuşulup yazılan kollarından biridir. Hakas eski Kırgız devletinin ismidir. Hakas Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Hakaslar Hakasya adı verilen ülkede yaşamakta olup, Güney Sibirya bölgesindedir. Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya, Rusya'da yer alır. Hakasların nüfusu 78,500 olup, bunun 60,168 kadarı Hakasça konuşmayı bilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Abhaz alfabesi</span>

Abhaz alfabesi, Abhazcanın yazımında kullanılan 62 harften oluşan alfabe.

Türk yazı sistemleri Türk dilinin bütün tarihî ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabeleridir. Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut (Sogd), Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Sovyetler Birliği'nde latinizasyon</span>

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon veya latinleştirme 1920'ler ve 1930'larda, Sovyetler Birliği'nde konuşulan tüm diller için geleneksel yazı sistemlerini Latin alfabesini kullanan sistemlerle değiştirmeyi veya o sırada bir yazı sistemi olmayan diller için Latin alfabesine dayanan bir tanesini oluşturma çabasıydı.

Uygur Kiril alfabesi, başta Kazakistan ve eski BDT ülkelerinde yaşayan Uygurlar tarafından Uygur dilini yazmak için kullanılan Kiril alfabesiyle yazılmış bir alfabe.