Çaturanga
Caturanga Sanskritçe'de catur ("dört") ve anga ("uzuv, organ ya da kısım"), anlamına gelir. Bilinen satrancın ilk atasıdır, 6. yüzyılda Hindistan’da ortaya çıkmıştır. Bazen "satrançın türevi" olarak tanımlansa da, icat tarihi itibari ile satranç, kural ve konseptini çaturangadan almaktadır.
| Çaturanga | |
|---|---|
 Çaturanga oyununa ait taşlar. (Soldan sağa) raja, ratha, mantri, padati, aşva ve gaja. | |
| Tür(leri) | Masa oyunu Soyut strateji oyunu |
| Oyuncular | 2 |
| Gerekli yetenek | Strateji, taktik |
Tarihçe
Caturanga, döneminde (6. yüzyıl) Hint ordusunun dört kısımdan oluşması nedeniyle (piyadeler, savaş filleri, süvariler, savaş arabaları [bazen savaş gemileri]) bu ismi almış ve 6. yüzyılda İran'a ve 7. yüzyılda Arabistan'a yayılmıştır.
Temel kavramlar ve oyunun hedefi
Oyun, temel mantık ve yapı taşları bakımından satranca çok benzemektedir. Oyunun nihai amacı rakibin rajasını almaktır, rakibin rajasını alan oyuncu oyunu kazanır ve oyun biter. Bunu başarmanın temelleri genellikle (istisnaları vardır, bkz. {satrançtan} aptal matı, çoban matı) rakibin ağır ve hafif taşlarını (taşlar, ağır taşlar: mantri ve ratha; hafif taşlar: gaja ve aşva olarak ikiye ayrılır {bu taşlar içerisinde raja yoktur, çünkü halihazırda ağır ve hafif taşlar, raja'yı savunmak içindirler}) alarak ve oyun esnasında taşları, rakip oyuncun taşlarının hareketlerini kısıtlamak gereği ile -oyunun açılışı ve güncel pozisyonu itibarı ile- avantajlı olan karelere koyarak onu bitap düşürmek ilkesine dayanır.
Oyunun kuralları
Oyun tahtası
Çaturanganın oyun tahtası açık ve koyu renkte olmak üzere (bazen siyah ve beyaz) 8×8 (toplam 64) kareden oluşmaktadır. Oyun karelerinin günümzdeki satranç gibi cebirle gösterilip gösterilmediği kesin olarak bilinmemektedir. Klasik çaturanga tahtasında, oyun başında toplam 32 taş bulunmaktadır. Bunların 16'sı açık, 16'sı koyu renktir.
Çaturanga tahtası, (oyuncuya göre) en sağ alt köşeye (cebirli gösterimde açık renkler için h1, koyu renkler için a8 karesine) açık renk kare denk gelecek şekilde yerleştirilir.
Taşlar ve dizilişi
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Çaturanganın başlangıç pozisyonu (satrancın aksine rajalar {şahlar} karşılıklı değildir). |
Oyuncuların her birinin 16 çaturanga taşı vardır.
Çaturanga taşları | ||||
|---|---|---|---|---|
| Unvanı | Simgesi | Türü | Adedi | Puanı[1] |
| Ràja |   | Şah | 1 | ∞ puan |
| Mantri |   | Ağır taşlar | 9 puan | |
| Ratha |   | 2 | 5 puan | |
| Gaja |   | Hafif taşlar | 3,25 puan | |
| Aşva |   | 3 puan | ||
| Padàti |   | Piyadeler | 8 | 1 puan |
Taşlar, illüstirasyonda gösterildiği gibi çaturanga tahtasının iki tarafına yerleştirilir. 2. ve 7. satırlarda padatiler yer alır. 1. ve 8. satırlarda ise subaylar ve raja yer alır. Bunların sırası (beyaz için a1'den h8'e, siyah için a8'den h8'e) şöyledir: Ratha, aşva, gaja, mantri, raja, gaja, aşva, ratha. Mantri daima (sıralamada da yer aldığı gibi) rengini taşıdığı kare üstünde yer alır (çaturanganın başlangıç pozisyonu illüstirasyonunda görebileceğiniz gibi açık renklerde d1, koyu renklerde d8'de).
Hamle
Oyuna açık renkler başlar. Her iki oyuncunun da yalnızca bir hamle yapma hakkı vardır (satrançtaki rok istisnası çaturangada geçerli değildir). Bir karede en fazla bir taş durabilir.
Tehdit
Oyuncunun taşını sürmesi sonucunda, taşın yer aldığı yeni pozisyonun kapısını açtığı legal hareketlerin izlediği yolun ulaştığı kare üzerinde karşı oyuncunun taşının olmasına, tehdit denir: Hamleyi yapan oyuncu, hamle sırası gelen oyuncuyu tehdit etmiş olur.
Taş/meteryal alma
Kendi taşını, taşının legal hamlelerinde yer alan karşı oyuncunun taşına gelmesidir. Oyucu kendi taşını alamaz. Taşı/meteryali alan oyuncu, aldığı taşı oyun tahtasından uzaklaştırır, alınan taş oyun dışıdır, etkisizleştirilmiştir. Söz konusu taş/meteryal bir şah (raja) ise, meteryali edinen oyuncu tabii olarak oyunu kazanmıştır.
Taşların legal hareketleri
Mantri
Her diyagonda 1 kare ilerleyebilir.
Ratha
Diyagonal olmamak üzere, her yönde istediği kadar ilerleyebilir.
Gaja
Her diyagonda 2 kare ilerleyebilir.
Aşva
3 kare yatay veya dikey olmak üzere ileri, 1 kare, yatay gittiği ise dikey istediği uçta, dikey gittiği ise yatay istediği uçta ileri gider: Yani kabaca "L" çizmiş olur.
Padati
Dikey olmak üzere 1 kare ilerleyebilir fakat böyle taş yiyemez. Ancak ve ancak bir diyagon ilerisinde (eğer taş varsa) yiyebilir; yoksa o yönde gidemez. Satrançtaki gibi ilk hamlesinde çift kare ileri gidemez. Padatiler geri gidemez.
Terfi
Padatiler oyun tahtasının son satırına ulaştığında, bulunduğu dikeyde bulunan subaya, subay önceden kaybedilmişse terfi edebilirler. (Örneğin c sütunun son satırına ulaşmış bir piyade yalnızca biri önceden kaybedilmişse gajaya terfi edebilir. Padatiler e ve f sütununda terfi olmazlar, padatiler şaha terfi olamaz).
Raja
Her yönde (yatay, dikey ve diyagonal olmak üzere) bir kare gidebilir. Oyun boyunca bir kereye mahsus olmak üzere (eğer tehdit altında değil ve hareket sonucu tehdit altında kalmıyor ise) atınki gibi ilerler ("L" çizer). Tehdit altında kalacakları bir kareye gidemezler. Raja tabii olarak, başka bir rajayı (kendisi de tehdit altında kalacağı için) tehdit edemez.
Pat
Raja tehdit altında değilse ve gidebileceği her kare rakip oyuncu taşları tarafından kontrol altındaysa veya gidebileceği karelerde kendi taşları varsa (yani raja boğulmuşsa) oyun pat olur ve pat olan oyuncu oyunu kazanır (berabere bitmez).
Kaynakça
- ^ Bobby Fischer (2 Şubat 2022). Bobby Fischer Teaches Chess (PDF) (İngilizce). Bantam Books. s. 23. 25 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2022.
