Çan Kay Şek

Çan Kay Şek 蔣介石 / 蒋介石
Milliyetçi Çin Hükümeti Başkanı
Görev süresi 10 Ekim 1928 - 15 Aralık 1931
Hükûmet başkanı	Tan Yankai Soong Tse-ven
Yerine geldiği	Gu Weijun (vekaleten)
Yerine gelen	Lin Sen
Görev süresi 1 Ağustos 1943 - 20 Mayıs 1948
Hükûmet başkanı	Soong Tse-ven
Yerine geldiği	Lin Sen
Yerine gelen	Kendisi (Çin Cumhuriyeti Başkanı olarak)
Çin Cumhuriyeti Başkanı
Görev süresi 20 Mayıs 1948 - 21 Ocak 1949
Hükûmet başkanı	Chang Chun Wong Wen-hao Sun Fo
Yerine geldiği	Kendisi (Milliyetçi Çin Hükümeti Başkanı olarak)
Yerine gelen	Li Zongren (vekaleten)
Görev süresi 1 Mart 1950 - 5 Nisan 1975
Hükûmet başkanı	Yen Hsi-shan Chen Cheng Yu Hung-Chun Chen Cheng Yen Chia-kan Chiang Ching-kuo
Başkan Yardımcısı	Li Zongren Chen Cheng Yen Chia-kan
Yerine geldiği	Li Zongren (vekaleten)
Yerine gelen	Yen Chia-kan
Kişisel bilgiler
Doğum	31 Ekim 1887 Zhejiang, Çin
Ölüm	5 Nisan 1975 (87 yaşında) Taipei, Tayvan, Çin Cumhuriyeti
Partisi	Kuomintang (KMT)
Evlilik(ler)	Soong Mei-ling
İmzası
Askerî hizmeti
Takma adı	"Kızıl General" veya "Generalissimo"
Bağlılığı	Çing Hanedanı Çin Cumhuriyeti
Hizmet yılları	1923–1975
Rütbesi	Orgeneral

Çan Kay Şek (Çince (basitleştirilmiş): 蒋介石; Çince (geleneksel): 蔣介石; pinyin: Jiǎng Jièshí; Wade–Giles: Chiang Chieh-Shih; İngilizce: Chiang Kai-shek; 31 Ekim 1887 – 5 Nisan 1975), Çin doğumlu Tayvanlı asker ve siyasetçi.

Asıl adı Çan Çongçeng (蔣中正 / 蒋中正 Jiǎng Zhōngzhèng); soy kütüğünde Çan Çutay (蔣周泰 Jiǎng Zhōutài), çocukluk adı: Çan Ruiyuen (蔣瑞元 Jiǎng Ruìyuán), okul adı: Çan Çıçin (蔣志清 Jiǎng Zhìqīng), Japonya'da kaldığı dönemde kullandığı Japonca soyadı ise Nakamura'dır (中村).

Modern Çin'in kurucusu kabul edilen Sun Yat-sen'in 1925 yılındaki ölümünden sonra Kuomintang'ın (Çin Milliyetçi Partisi: ÇMP) başına geçen askerî ve siyasi liderdir. Ülkedeki kukla iktidar ve iktidarı kontrol eden savaş ağalarına karşı Komintang'ın başlattığı ihtilalde Kuzey Seferi'nin komutanlığını yapan Çan Kay Şek, 1928'de başarıyla sonuçlanan seferin sonunda başkenti Nanking'e taşıyıp kendi başkanlığında bir milliyetçi hükûmet kurmuştur. 1928-1948 arasında Çin Cumhuriyeti Milliyetçi Hükûmeti'nin önderi idi.

Kuzey Seferi sırasında iş birliği yaptığı Çin komünistlerinin, Mao Zedong yönetiminde başlattıkları Güz Hasadı İsyanı'nı kanlı biçimde bastırdı. Bu olaydan sonra Çin İç Savaşı Çan Kay Şek rejimiyle komünistler arasındaki bir savaşa dönüştü ve II. Dünya Savaşı sırasında Japonya Çin'i ele geçirme girişimine başladığında bile komünistlerle milliyetçiler arasındaki mücadele devam etti. Çan Kay Şek'in savaş sırasında Mançuryalı bir savaş ağası tarafından Sian'a kaçırılıp komünistler aracılığıyla kurtarılmasından sonra Çin Komünist Partisi ile Kuomintang Japonya'ya karşı ittifak kurmuş ve Çan Kay Şek, birleşik cephe ordularının başkomutanı olmuştur.

Japonya'nın 1945'te teslim olmasından sonra yeniden başlayan iç savaşta başarısız olan Çan Kay Şek, Tayvan'a kaçtı ve burada Milliyetçi Çin Cumhuriyeti adı altında yönetimini sürdürmeye çalıştı. Yaşamının sonuna kadar Çin'in meşru hükûmetinin kendi hükûmeti olduğunu savundu.

Çan Kay Şek, Mao Zedong gibi tartışmalı bir figür olarak görülüyor. Destekleyenler, onu ulusun birleştirilmesinde ve Çin'in Japonya'ya karşı direnişine önderlik etmede ve ayrıca Komünizme karşı koymada önemli bir rol oynadığı için ona saygı duyuyorlar. Muhalifler ve eleştirmenler onu muhalifleri bastıran otoriter faşist bir diktatör olmakla suçluyor.

Çan, Çin'de Xikou adlı bir kasabada doğdu, ama gerçek memleketi olan Heqiao adlı kasaba Çin için önemli bir yerdir.

1905'te Ningbo (寧波)'daki Çiançin okulu (箭金學堂; Jiànjīn Xuétáng) ve 1906'da Şiançeng (県城)'deki Lonçin okulu (龍津學堂; lóngjīn xuétáng)'da okuduktan sonra Tokyo'ya giderek Seika Gakkō (精華学校)'ya girmeye çalıştıysa kışın Çin'e geri dönmüştür. 1907'de Baoding'deki Kara Kuvvetleri Subay Okulu (保定陸軍軍官學校; Bǎodìng lùjūn jūnguān xuéjiào)'na girerek Japonya'da okuyacak öğrenci seçilmiş ve 1908'de Japonya Harp Okulunun hazırlık okulu olan Tokyo Shinbu Kakkō (東京振武学校)'ya kaydedilmiştir. Aynı yıl Chen Qimei (陳其美) bastasıyla Tongmenghui (中國同盟會)'ne üye olmuştur. 1910'da karargâhı Takada (高田)'da bulunan Japon İmparatorluğu Kara Kuvvetleri 13. Tümen 19. Topçu Alayı (陸軍第十三師團野砲兵第十九聯隊)'na subay adayı olarak atanmıştır.

20 Ocak 1924 yılında Mao Zedong önderliğindeki Komünist Çin ve Çan Kay Şek önderliğindeki Milliyetçi Çin’in Japon İmparatorluğu’na karşı birleşmesi ve sonuç olarak Japon İstilası’nı durdurması olayına verilen ad.

Sun Yat-sen'in 1925 yılında ölmesi ile ÇMP'de bir liderlik boşluğu oluştu. Bu boşluğu doldurmak için ÇMP'nin sağ kanadını temsil eden Çan Kay Şek, Sun Yat-sen'in sağ kolu olan ve ÇMP'nin sol kanadını temsil eden Wang Jingwei ile mücadele etti. Çan Kay Şek, sivil hiyerarşi içerisinde Wang Jingwei'a göre aşağıda olması ve Wang Jingwei'ın Sun'u Milli Hükûmet'in başkanı olarak seçtirme başarısına rağmen, akıllı politik manevralarında başarılı olmuştur.

Çan, 1925 yılında Milliyetçi Devrimci Ordu güçlerinin başına geçerek, 1 Temmuz 1926 - 29 Aralık 1928 tarihleri arası süren Kuzey Seferi'ni yönetti. Bu sefer sayesinde Çin'in kuzeyindeki mahalli diktatörler temizlenerek bütün Çin ÇMP altında birleşti.

Çan Kay Şek liderliğindeki milliyetçiler, 12 Nisan 1927 tarihinde komünistleri öldürterek Çin İç Savaşı'nı başlattı. Mao Zedong önderliğindeki Komünistler ve Çan Kay Şek liderliğindeki milliyetçiler Japonya'nın Çin'i işgaline kadar geçen yaklaşık 10 yıllık sürede savaştılar.

İşgalden sonra komünistler ve milliyetçi kanat anlaştılar. İki grup da Japonlara karşı direniş kararı aldı ve başkomutan Çan Kay Şek oldu.

Japonların geri çekilmesinden sonra iki grupta iktidar için görüşmelere başladılar. Fakat, sonuç alınamayınca İç Savaş 1946'da tekrar başladı. 3 yıl süren (1946-1949) sonunda Çan Kay Şek ve yandaşları savaşı kaybederek Tayvan'a kaçtılar. Çan Kay Şek sağlam kalan kendisine bağlı birkaç bin adamıyla 1949'da Tayvan'ı işgal etti ve burada kendi yönetimini ilan etti.

Çin'deki Komünistlerin 1 Ekim 1949'da Mao Zedong öncülüğünde devrim yapmasıyla birlikte Çan Kay Şek Tayvan'a kaçtı. Ve Çin Cumhuriyeti, Çin anakarasından çıkarıldı. Çin Cumhuriyeti varlığını Tayvan adasında devam ettirdi. Yerine Komünistlerin kurduğu Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. günümüzde Çin-Tayvan gerilimi devam etmektedir. gerilim Çin Halk Cumhuriyeti'nin ve Çin Cumhuriyeti'nin birbirlerine karşı olan mücadelesinden kaynaklanmaktadır.

Çan hükûmetini 1 Mart 1950 tarihinde Tayvan, Taipei'ye taşıdı. Burada Çin Cumhuriyeti Başkanlığı görevine devam etti. Başkanlığını ilki 20 Mayıs 1954 olmak üzere 1960, 1966 ve 1972 yıllarında yapılan seçimlerde seçimi kazanarak sürdürdü. Soğuk Savaş'ın da devam etmesi nedeniyle Çin Cumhuriyeti Başkanlığı görevi Batı ülkelerince de tanındı ve uluslararası organizasyonlara bu başkanlık sıfatıyla katılması kabul edildi. Fakat, Birleşmiş Milletler Çin'in resmi hükûmeti olarak Mao Zedong Cumhurbaşkanlığındaki Çin Halk Cumhuriyeti'nin 6. Kongre Düzenlemesi ile tanındı.

Ulusal Nişanları

• Ulusal Şeref Madalyası
• 1. Sınıf Mavi Gök ve Ak Güneş Nişanı
• Kutsal Üçayak Nişanı

• Time dergisi kapakları 15 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Wikimedia Commons'ta Chiang Kai-shek ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur