Çakı

Çakı, ikiye katlanarak kesici ağzı sapı içine saklanan, böylece hem sapının kın vazifesi görmesi, hem de boyunun yarılanarak küçülmesi sayesinde daha cepte taşımaya uygun hale gelen küçük boyutlardaki bıçakların genel adıdır.^[1]

Bilinen en eski çakı, en azından erken Demir Çağı'na tarihlenmektedir. Avusturya'daki Hallstatt kültürü tipinde MÖ. 600-500 yıllarından kemik saplı bir çakı bulunmuştur.^[2] İber Yarımadasından yerli zanaatkârlar tarafından yapılmış ve Roma öncesi döneme ait katlanır bıçaklar bulunmuştur. Viking Çağı'ndan da birçok katlanır bıçak bulunmuştur; bazı yaylı sürtünmeli eklemli çakılar söz konusu ancak daha çok bıçağı açık tutmak için kilitli katlama bıçaklar kullanılmış gibi görünmektedir.^[3]

Aynen bıçakta olduğu gibi değişik ihtiyaçlara göre değişik çakılar tasarlanIp üretilmiş ve kullanılagelmiştir.

Çakının yapısında şu detaylar bulunabilir:

• Sap, kabza, çerçeve, iskelet ya da gövde de denir: çakının gövdesinin
  • dışı el ile tutmaya uygun ergonomik yüzeyler, bazen onların altında madeni bir iskelet şeklinde,
  • içi ise katlanan dilleri, yay, kilit ve diğer mekanizmaları ve bütün bunların arasında duran astar plakaları içeren bir boşluk şeklinde olur.
• Dil veya diller (sabit bıçaklarda namlu da denir):
  • Dil tek olabilir, birden fazla olabilir. Bunlar yan yana, gövdenin karşı uçlarında ve hatta sırt sırta karşı yüzlerinde, tabi her dört şekilde birden de olabilirler. Genellikle her dilin açılıp kapanırken etrafında döndüğü bir kendi ekseni olur.
  • Balisonglarda tek bir dil olur ve bu dilin dibindeki iki eksen etrafında sapın iki yanağı döndürülerek o dili çevreleyecek (kapalı) ya da o dile sap oluşturacak (açık) şekilde yan yana getirilip tutulurlar.

    

  • Birden fazla amaca hizmet edebilmek için birden fazla dili ve bunların her biri için kullanım kolaylığı sağlayan mekanizmalar. Bunlar sayıca ve amaç bakımından o kadar farklı olabilirler ki bazı çakılarda bıçakla kesme işlemi varoluş sebebinin çok önemsiz bir parçası haline gelebilir (örnek: İsviçre ordu çakılarının kalınca modelleri).
  • Dil/Namlu amaca uygun malzemeden üretilmiş, amaca uygun şekillendirilmiş ve amaca uygun bileğilenmiş olur.
    • Malzemelerden sert çelik türleri kolay körelmez ama köreldiğinde bileğilemesi zaman alır, ayrıca kolay esnemez ama kolay çatlar veya kırılır. Buna karşılık yumuşak çelik türleri kolay körelir ama masatlayarak kolayca tekrar keser hale getirilir, ayrıca da şokta esner ya da bükülür, kolay kırılmaz. Bazen namlu, içi sert dışı yumuşak katmanlı çeliklerden yapılır ki en iyi özellikler bir arada olsun. Çelik türleri su ve asit etkisinde kaldıklarında küflenme veya lekelenme bakımından da değişiktirler.
    • Dilin şekillendirilme çeşitleri de amaca uygunluk gerektirir. Namlunun sivri ucunun alta mı üste mi yakın olduğu, deliciliği, namlunun kesici ağzının düz mü göbekli/kavisli mi olduğu, namlu yanağının geniş mi dar mı olduğu, namlu yanağının düz mü (ing. flat grind) yoksa ustura tipi çukur mu (ing. hollow grind) olduğu, namlu sırtının kalın mı ince mi ya da neresinin kalın, neresinin ince olduğu (örn. başparmak ve işaret parmağı ile dibinden tutulabilir mi?), bileğileme işleminin ne kadar kolay veya zor olduğu, kapandığında keskin ağzının körelmemesi için mesafe sağlayan mahmuz, namlunun ve tüm çakının uzunluğu önemli noktalardır.
    • Dilin/namlunun kesici ağzının kesici kenar boyu geometrisi/kesiti de amaca uygun olmalıdır. Kesici kenar düz mü dişlimidir? Düz ise keski gibi tek yandan mı, yoksa balta gibi iki yandan birden mi bileğilenmiştir? Bileğileme açısı nedir? Açı kenarları örn. düz bileği taşıyla yassı mı, yoksa zımparalı şeritle kavisli mi bileğilenmiştir? Ne kadar keskindir?
• Kapalı tutma: Katlanmış çakının kullanılmazken, istek dışı açılıp kendisine veya çevresine zarar vermesini önlemek amaçlı sabitleştirici düzenekler (ing. detent). Bunlar yaylı sürtünmeli eklem kilitleridir fakat az kuvvetle tutar, kararlı kuvvetle açma hamlesine engel olmayacak şekilde kuruludurlar.
• Açma: Katlanmış çakıyı kullanıma hazır hale getirmek için açma kolaylaştırıcı düzenekler:
  • dili tutup çekmek için açıkta bırakılan genişçe namlu yanağı,
  • bıçak yanağında tutunma / kibrit kanalı (ing. thumb groove / match strike) veya tırnak çiziği (ing. nail nick),
  • bıçak yanağında parmak deliği (ing. thumb hole),
  • bıçak yanağında iteleme çıkıntısı (ing. thumb stud),
  • tetiklendiğinde dili eklem ekseni etrafında döndürüp açmaya yarayan eksen yakını çıkıntı (ing. flip)
  • aynI yöntemi parmakla tetiklemek yerine çakıyı çıkarırken sivri ucu yukarıda duran namlunun sırtını cep kenarına takıp, ayni çekme hamlesi içinde açmaya da yarayan eklem ekseni yakını çengel çıkıntı (ing. snuggle tooth),^[4]
  • çakı biraz açıldığında yardım eden gizli yay (ing. spring assist),^[5]
  • tetiklendiğinde çakıyı kendisi açan kapayan yaylı susta (ing. automatic).^[6]
• Açık tutma: Açılmış çakı, kullanım sırasında istek dışı kapanıp sapı tutan ele, çevresine veya kesmekte olduğu malzemeye zarar vermesin diye sabitleştirici düzenekler. Bunlar kesici dilin açık durumdaki halinin daha güvenilirce sabit kalmasını sağlayan yaylı kilitlerdir.^[7] Çakı tekrar katlanacağında kolayca açılabilirler.^[8] Düğmeyle açılanlarda yanlışlıkla basılan düğme açamasın diye fazladan emniyet kilidi olanlar da vardır. En bilindik çeşitleri şunlardır (bu kilitlerden bazıları hala patent koruması altındadır):
  • yaylı sürtünmeli eklem (en yaygın ve eski olanı),^[9] Bu düzen altı yönden sadece katlama yönüne harekete izin verir onda da kararlı bir kuvvet gerektirir.
  • sırt kilidi: bu düzen çakı sırtındaki bir noktaya yüklenip kilidi açana kadar namluyu sabit tutar (ing. back lock),
  • dönen bilezik: bu düzen çakı boynu ve namlu dibindeki bir bilezigi dogru açıya çevirene kadar namluyu sabit tutar (ing. collar lock),
  • iskelet takozu: bu düzen çakı iskeletinin bir şeridinin namlu arkasına dayalı durumdan tettirene kadar namluyu sabit tutar (ing. frame lock),
  • astar takozu: bu düzen çakı astar şeridini namlu arkasına dayalı durumdan tettirene kadar namluyu sabit tutar (ing. liner lock),
  • astar kilidi: bu düzen çakı astar şeridini namluyla iskelet arasında eksenle yakın sıkışık durumdan tettirene kadar namluyu sabit tutar (ing. compression lock),
  • eksen takozu: bu düzen kilit dügmesine basıp takozunu namlunun eksen etrafında dönmesine engel olmaktan kurtarana kadar namluyu sabit tutar (ing. axis lock),
  • yaylı sürmeli eksen kilidi çeşitleri: bu düzenlerde kilit dügmesini çekip sürmesini namlunun eksen etrafında dönmesine engel olmaktan kurtarana kadar namluyu sabit tutar,
• Askı: Çakıyı cep kenarına tutturmak için iliştirilmiş çubuk
• İp: Sapı uzatan veya süsleyen veya ucundaki düğümden tutup cekerek çakıyı cepten kolay çıkarmaya yarayan veya elbiseye bağlayarak çakının düşüp kaybolmasını önleyecek ip düzeneği için delik veya iliştirilmiş halka
• Ekler: sap üzerindeki deliklere yerleştirilmiş iğne, cımbız, diş çöpü, kalem gibi başka edevat.

• 
  Sırt kilitli çakı
• 
  İskelet takozu kilitli çakı
• 
  Astar takozu kilitli çakı
• 
  Eksen takozu kilitli çakı